Ως επίλυση τού «γρίφου τού Ξενοφώντος» ορίζουμε τον προσδιορισμό εκείνης τής διαδρομής τής Κύρου Ανάβασης και τής Καθόδου των Μυρίων, με την οποία διαδρομή επιτυγχάνονται ταυτοχρόνως τα εξής:
(α) Οι αναλυτικές πληροφορίες χρόνου στις διάφορες παραγράφους τής Κύρου Ανάβασης αθροίζονται στις αντίστοιχες συγκεντρωτικές στις παραγράφους 5.5.4 και 7.8.26.
(β) Οι αναλυτικές πληροφορίες διανύσεων στις διάφορες παραγράφους τής Κύρου Ανάβασης αθροίζονται στις αντίστοιχες συγκεντρωτικές στις παραγράφους 2.2.6, 5.5.4 και 7.8.26.
(γ) Οι συγκεντρωτικές διανύσεις στην Κύρου Ανάβαση, καθώς και οι αναλυτικές διανύσεις από τις οποίες αυτές προκύπτουν, αντιστοιχούν επί τού χάρτη σε πραγματικές χιλιομετρικές αποστάσεις, τις οποίες ο Ξενοφών έχει εκφράσει σε παρασάγγες, σύμφωνα πάντοτε με τον ίδιο κανόνα.
(δ) Οι ποταμοί που αναφέρονται στην Κύρου Ανάβαση είναι εκείνοι που φέρουν τα ονόματα, με τα οποία είναι συνεχώς γνωστοί οι ίδιοι ποταμοί στη διάρκεια των αιώνων.
(ε) Οι λαοί που αναφέρονται στην Κύρου Ανάβαση καταλαμβάνουν επί τού χάρτη τις θέσεις που υποδεικνύει η πιο πρόσφατη ιστορική και αρχαιολογική γνώση.
Χρησιμοποιώντας μόνο τις πληροφορίες που παρέχει ο Ξενοφών στην Κύρου Ανάβαση, δεν έχει καταστεί δυνατό, στη διάρκεια διακοσίων ή περισσοτέρων ετών, να λυθεί ο «γρίφος τού Ξενοφώντος», δηλαδή να προσδιοριστεί διαδρομή που να καλύπτει και τις πέντε πιο πάνω προϋποθέσεις. Στην πραγματικότητα, δεν έχει καν προσδιοριστεί ούτε διαδρομή που να καλύπτει τουλάχιστον τις δύο πρώτες από αυτές. Το πρόβλημα προκαλείται κυρίως από το κατά Ξενοφώντα τμήμα τής διαδρομής τής Καθόδου των Μυρίων (Ανάβ. 4.6.1–4.7.27), από την αναχώρησή τους από τα αρμενικά χωριά με τα υπόγεια σπίτια μέχρι την ανάβασή τους στο βουνό από το οποίο είδαν τη θάλασσα.
Στο τμήμα αυτό τής Καθόδου των Μυρίων, το εκτεταμένο κείμενο τού Ξενοφώντος αποτελείται από 1.923 λέξεις. Αντίθετα, στην Ιστορική Βιβλιοθήκη τού Διόδωρου (14.29.1–3) το αντίστοιχο τμήμα είναι πολύ πιο συνοπτικό: αποτελείται από 154 μόνο λέξεις. Το κείμενο τού Διόδωρου είναι το ακόλουθο:
[14.29.1] ἐμμείναντες δὲ ταῖς κώμαις ἡμέρας ὀκτὼ παρεγενήθησαν πρὸς τὸν Φᾶσιν ποταμόν. ἐκεῖ δὲ τέτταρας[1] ἡμέρας διανύσαντες διεπορεύοντο τὴν Χάων[2] καὶ Φασιανῶν χώραν. ἐπιθεμένων δ᾽ αὐτοῖς τῶν ἐγχωρίων, τούτους μὲν ἐν τῇ μάχῃ νικήσαντες πολλοὺς ἀνεῖλον, αὐτοὶ δὲ καταλαμβάνοντες τὰς τῶν ἐγχωρίων κτήσεις γεμούσας ἀγαθῶν ἐνδιέτριψαν ἐν αὐταῖς ἡμέρας πεντεκαίδεκα.[3]
[14.29.2] ἀναζεύξαντες δ᾽ ἐκεῖθεν διῆλθον τὴν Χαλδαίων[4] καλουμένων χώραν ἐν ἡμέραις ἑπτά, καὶ παρεγενήθησαν πρὸς τὸν Ἅρπαγον[5] ὀνομαζόμενον ποταμόν, ὄντα τὸ πλάτος πλέθρων τεττάρων. ἐντεῦθεν δὲ διὰ τῆς Σκυτίνων[6] πορευόμενοι διῆλθον ὁδὸν πεδινήν, ἐν ᾗ τρεῖς ἡμέρας αὑτοὺς ἀνέλαβον, εὐποροῦντες ἁπάντων τῶν ἀναγκαίων. μετὰ δὲ ταῦτ᾽ ἀναζεύξαντες τεταρταῖοι παρεγενήθησαν πρὸς πόλιν μεγάλην Γυμνασίαν[7] ὀνομαζομένην.
[14.29.3] ἐκ δὲ ταύτης ὁ τῶν τόπων τούτων ἀφηγούμενος ἐσπείσατο πρὸς αὐτοὺς καὶ τοὺς ὁδηγήσοντας ἐπὶ θάλατταν συνέστησεν. ἐν ἡμέραις δὲ πεντεκαίδεκα[8] παραγενόμενοι ἐπὶ τὸ Χήνιον[9] ὄρος, ὡς εἶδον πορευόμενοι οἱ πρῶτοι τὴν θάλατταν, περιχαρεῖς ἦσαν καὶ τοιαύτην ἐποίουν κραυγήν, ὥστε τοὺς ἐπὶ τῆς οὐραγίας ὄντας ὑπολαμβάνοντας πολεμίων ἔφοδον εἶναι χωρεῖν εἰς ὅπλα.
Το κείμενο αυτό μεταφράζεται στα νεοελληνικά ως εξής:
[14.29.1] Αφού παρέμειναν στα χωριά για οκτώ ημέρες, πήγαν στον ποταμό Φάσι. Εκεί πέρασαν τέσσερις ημέρες και στη συνέχεια πορεύονταν μέσα από τις χώρες των Χάων και των Φασιανών. Όταν οι ντόπιοι τούς επιτέθηκαν, τούς νίκησαν σε μάχη σκοτώνοντας μεγάλο αριθμό από αυτούς, κατέλαβαν τα κτήματά τους, στα οποία υπήρχαν άφθονες προμήθειες, ενώ παρέμειναν εκεί δεκαπέντε ημέρες.
[14.29.2] Συνεχίζοντας την πορεία τους από εκεί πέρασαν από τη χώρα των ονομαζόμενων Χαλδαίων σε επτά ημέρες και έφτασαν στον ονομαζόμενο Άρπαγο ποταμό, που είχε πλάτος τετρακόσια πόδια. Από εκεί, πορευόμενοι μέσα από τη χώρα των Σκυτίνων, πέρασαν από πεδινό δρόμο, όπου σταμάτησαν και ξεκουράστηκαν για τρεις ημέρες, απολαμβάνοντας σε αφθονία όλα τα αναγκαία για τη ζωή. Στη συνέχεια ξεκίνησαν και πάλι και έφτασαν την τέταρτη μέρα σε μεγάλη πόλη που ονομαζόταν Γυμνασία.
[14.29.3] Εκεί ο ηγεμόνας αυτών των τόπων έκανε συνθήκη μαζί τους και τούς εφοδίασε με οδηγούς για να τούς οδηγήσουν στη θάλασσα. Φτάνοντας σε δεκαπέντε ημέρες στο Χήνιον όρος, όταν οι προπορευόμενοι είδαν τη θάλασσα ενθουσιάστηκαν και έβγαλαν τέτοια κραυγή, ώστε εκείνοι που βρίσκονταν στην οπισθοφυλακή, νομίζοντας ότι έκανε έφοδο εχθρός, έσπευσαν να πάρουν τα όπλα τους.
Υπάρχουν ομοιότητες με το κείμενο τού Ξενοφώντος όπως: οκτώ ημέρες στα αρμενικά χωριά (Ανάβ. 4.7.15)· επτά ημέρες στους Χάλυβες (Ανάβ. 4.6.1)· τέσσερα πλέθρα το πλάτος τού ποταμού Άρπασου (Ανάβ. 4.7.18)· δρόμος σε πεδιάδα από τον ποταμό Άρπασο μέχρι τα χωριά αναψυχής (Ανάβ. 4.7.18)· τρεις ημέρες παραμονής στα χωριά αναψυχής (Ανάβ. 4.7.18)· τέσσερις ημέρες από εκεί μέχρι την πόλη Γυμνιάς (Ανάβ. 4.7.19).
Ωστόσο, σε αυτές τις 154 λέξεις, υπάρχουν επίσης εννέα διαφορές από την αφήγηση τού Ξενοφώντος. Οι διαφορές αυτές σημειώνονται με αριθμούς μέσα σε αγκύλες στο παραπάνω κείμενο τού Διόδωρου και είναι οι εξής:
[1] Τέσσερις ημέρες παραμονής δίπλα στον ποταμό Φάση (Αράξη). Αυτές οι ημέρες δεν υπάρχουν στην Κύρου Ανάβαση τού Ξενοφώντος.
[2] Χάοι στον Διόδωρο αντί για τούς Ταόχους τού Ξενοφώντος (Ανάβ. 4.7.1 και 5.5.17).
[3] Δεκαπέντε ημέρες παραμονής στη χώρα των Φασιανών. Αυτές οι ημέρες δεν υπάρχουν στην Κύρου Ανάβαση τού Ξενοφώντος [μέχρι στιγμής, οι επιπλέον ημέρες τού Διόδωρου είναι 19].
[4] Χαλδαῖοι στον Διόδωρο αντί για τούς Χάλυβες τού Ξενοφώντος στην Ανάβ. 4.7.15, οι οποίοι είναι Χαλδαίοι στην Ανάβ. 4.3.4, 5.5.17 και 7.8.25.
[5] Άρπαγος στον Διόδωρο αντί για τον Άρπασο τού Ξενοφώντος στην Ανάβ. 4.7.18.
[6] Σκυτίνοι στον Διόδωρο αντί για τούς Σκυθηνούς τού Ξενοφώντος στην Ανάβ. 4.7.18 και 4.8.1, που είναι πιθανότατα οι Κοίτοι στην Ανάβ. 7.8.25.
[7] Γυμνασία στον Διόδωρο αντί για την πόλη Γυμνιάς τού Ξενοφώντος στην Ανάβ. 4.7.19.
[8] Δέκα επιπλέον ημέρες πορείας από τη Γυμνασία (Γυμνιάς) στο όρος Χήνιον (Θήχης), δηλαδή δεκαπέντε ημέρες πορείας στον Διόδωρο αντί για τις πέντε στον Ξενοφώντα (Ανάβ. 4.7.20). Συνολικά, επομένως, υπάρχουν 29 επιπλέον ημέρες στον Διόδωρο, στο τμήμα από τα αρμενικά χωριά μέχρι το όρος Χήνιον (Θήχης).
[9] Όρος Χήνιον στον Διόδωρο αντί για το όρος Θήχης τού Ξενοφώντος στην Ανάβ. 4.7.21.
Όλες αυτές οι διαφορές σε ένα κείμενο λίγων σχετικά λέξεων υποδηλώνουν ότι, τουλάχιστον για αυτό το τμήμα τής Καθόδου των Μυρίων, οι πηγές τού Διόδωρου (1ος αιώνας π.Χ.) δεν περιορίζονταν στον Ξενοφώντα (4ος αιώνας π.Χ.). Δυστυχώς οι πρόσθετες πηγές τού Διόδωρου δεν διασώζονται. Ωστόσο είναι μάλλον απίθανο να μπορούν αυτές οι διαφορές να αποδοθούν σε «λάθη κατά τη χειρόγραφη αναπαραγωγή».1
Δυσκολα θα μπορούσε ένας γραφέας, αναπαράγοντας ένα μικρό κομμάτι κειμένου, να αντιγράψει λάθος όλα τα ονόματα εκτός από τα Φάσις και Φασιανοί· δηλαδή Χάοι αντί για Τάοχοι, Χαλδαῖοι αντί για Χάλυβες, Ἅρπαγος αντί για Ἅρπασος, Σκυτίνοι αντί για Σκυθηνοί, Γυμνασία αντί για Γυμνιάς και Χήνιον αντί για Θήχης.
Επιπροσθέτως, δύσκολα θα μπορούσε να αντιγράψει λάθος και την αριθμητική έκφραση πεντεκαίδεκα αντί για πέντε.
Τέλος, ο ίδιος γραφέας δεν θα είχε λόγο να «προσθέσει», σε αυτό το μικρό κείμενο, και δύο περιόδους στάθμευσης (τέσσερις ημέρες δίπλα στον Αράξη και δεκαπέντε ημέρες στη χώρα των Φασιανών), αν αυτές οι περίοδοι δεν υπήρχαν στο χειρόγραφο τού Διόδωρου το οποίο αντέγραφε.
Μπορεί φυσικά να πιστεύει κανείς, όπως πιστεύουν μέχρι τώρα οι περισσότεροι σχολιαστές τής Κύρου Ανάβασης, ακόμη και χωρίς να παρέχουν εξηγήσεις, ότι η κατά Διόδωρο πορεία δεκαπέντε ημερών από την πόλη Γυμνιάς στο όρος Θήχης είναι εσφαλμένη.2 Ή ότι «συνολικά, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η αναφορά τού Ξενοφώντος [πέντε ημέρες] αξίζει μεγαλύτερης εμπιστοσύνης».3
Όμως, σε κάθε περίπτωση, είναι εξαιρετικά δύσκολο να αρνηθεί κανείς ότι ο Διόδωρος χρησιμοποίησε πρόσθετες πηγές.
Στο βιβλίο αυτό παίρνουμε υπόψη τις προαναφερθείσες κατά Διόδωρο πρόσθετες ημέρες πορείας και στάθμευσης. Αποδεικνύουμε ότι αυτές προσφέρουν τη λύση στον «Γρίφο τού Ξενοφώντος» και προτείνουμε τον λόγο για τον οποίο ο Ξενοφών, στην “Κύρου Ανάβαση”, απέκρυψε το προς ανατολάς τμήμα τής Καθόδου των Μυρίων.
1 Shane G. Brennan και Christopher J. Tuplin, “Theches: an elusive mountain”, Anatolian Studies 73 (2023): 129–149 στη σελ. 131: “errors in the manuscript tradition”.
2 Edward Herbert Bunbury, A History of Ancient Geography (Λονδίνο 1879), σελ. 354 σημ. 5: “…He [Diodorus] erroneously places it [Mt. Chenium] fifteen days’ march from Gymnasia, the Gymnias of Xenophon, instead of five”.
3 Otto Lendle, Kommentar zu Xenophons Anabasis (Ντάρμστατ 1995), σελ. 259: “Alles in allem ist wohl nicht zu bezweifeln, daß der Bericht Xenophons das größere Vertrauen verdient”.