[←1]
Για παράδειγμα: James Rennell, Illustrations (Chiefly geographical) of the History of the Expedition of Cyrus from Sardis to Babylonia and the Retreat of the 10.000 Greeks from thence to Trebisond and Lydia (Λονδίνο 1816). John MacDonald Kinneir, Journey through Asia Minor, Armenia, and Koordistan (Λονδίνο 1818). W. F. Ainsworth, Travels in the Track of the Ten Thousand Greeks (Λονδίνο 1844). A. H. Layard, Discoveries among the Ruins of Nineveh and Babylon (Λονδίνο 1853) κλπ.
[←2]
Στο A. D. H. Bivar (1985), “Achaemenid Coins, Weights and Measures”, στο Ilya Gershevich, The Cambridge history of Iran: The Median and Achamenian Periods, τομ. 2, Cambridge University Press, 610–639, στη σελ. 628, το αττικό στάδιο ορίζεται ως 177,60 μέτρα. Αναφέρονται και άλλες εκτιμήσεις για το μήκος τού αττικού σταδίου οι οποίες δεν θα μάς απασχολήσουν εδώ, αφού θα εφαρμόζουμε τη σχέση ένας παρασάγγης = 30 ολυμπιακά στάδια.
[←3]
Βλέπε για παράδειγμα J.G. Frazer (επιμ. και μεταφρ.), Pausanias ’ s Description of Greece (1898, ανατυπ. 2012), Cambridge University Press, τομ. 2, σελ. 13.
[←4]
5 παρασάγγες = 5 x 30 στάδια x 192,27 μέτρα ανά στάδιο = 5 x 5.768 μέτρα = 28,84 χλμ.
[←5]
Εδώ θεωρούμε ότι το «δύναται» τού Ηροδότου σημαίνει «αντιστοιχεί». Άλλες ερμηνείες εξετάζονται στο Κεφάλαιο 7 («Αναλογίες μεταξύ τού παρασάγγη και τής ώρας σταθμών αλλαγής αλόγων»).
[←6]
… εἰ καὶ ὁ παρασάγγης δύναται τριήκοντα στάδια, ὥσπερ οὗτός γε δύναται ταῦτα, … πεντήκοντα δὲ καὶ ἑκατὸν στάδια ἐπ᾽ ἡμέρῃ ἑκάστῃ διεξιοῦσι…
[←7]
Ο Μεγάλος και ο Μικρός Ζαμπ.
[←8]
ἔχει γὰρ ἀμφὶ τῇ ὁδῷ ταύτῃ ὧδε· σταθμοί τε πανταχῇ εἰσι βασιλήιοι καὶ καταλύσιες κάλλισται, διὰ οἰκεομένης τε ἡ ὁδὸς ἅπασα καὶ ἀσφαλέος. διὰ μέν γε Λυδίης καὶ Φρυγίης σταθμοὶ τείνοντες εἴκοσι εἰσί, παρασάγγαι δὲ τέσσερες καὶ ἐνενήκοντα καὶ ἥμισυ. ἐκδέκεται δὲ ἐκ τῆς Φρυγίης ὁ Ἅλυς ποταμός, ἐπ᾽ ᾧ πύλαι τε ἔπεισι, τὰς διεξελάσαι πᾶσα ἀνάγκη καὶ οὕτω διεκπερᾶν τὸν ποταμόν, καὶ φυλακτήριον μέγα ἐπ᾽ αὐτῷ. διαβάντι δὲ ἐς τὴν Καππαδοκίην καὶ ταύτῃ πορευομένῳ μέχρι οὔρων τῶν Κιλικίων σταθμοὶ δυῶν δέοντες εἰσὶ τριήκοντα, παρασάγγαι δὲ τέσσερες καὶ ἑκατόν. ἐπὶ δὲ τοῖσι τούτων οὔροισι διξάς τε πύλας διεξελᾷς καὶ διξὰ φυλακτήρια παραμείψεαι. ταῦτα δὲ διεξελάσαντι καὶ διὰ τῆς Κιλικίης ὁδὸν ποιευμένῳ τρεῖς εἱσι σταθμοί, παρασάγγαι δὲ πεντεκαίδεκα καὶ ἥμισυ. οὖρος δὲ Κιλικίης καὶ τῆς Ἀρμενίης ἐστὶ ποταμὸς νηυσιπέρητος, τῷ οὔνομα Εὐφρήτης. ἐν δὲ τῇ Ἀρμενίῃ σταθμοὶ μὲν εἰσὶ καταγωγέων πεντεκαίδεκα, παρασάγγαι δὲ ἓξ καὶ πεντήκοντα καὶ ἥμισυ, καὶ φυλακτήριον ἐν αὐτοῖσι. ἐκ δὲ ταύτης τῆς Ἀρμενίης ἐς βάλλοντι ἐς τὴν Ματιηνὴν γῆν σταθμοί εἰσι τέσσερες καὶ τριήκοντα, παρασάγγαι δὲ ἑπτὰ καὶ τριήκοντα καὶ ἑκατόν. ποταμοὶ δὲ νηυσιπέρητοι τέσσερες διὰ ταύτης ῥέουσι, τοὺς πᾶσα ἀνάγκη διαπορθμεῦσαι ἐστί, πρῶτος μὲν Τίγρης, μετὰ δὲ δεύτερός τε καὶ τρίτος ὡυτὸς ὀνομαζόμενος, οὐκ ὡυτὸς ἐὼν ποταμὸς οὐδὲ ἐκ τοῦ αὐτοῦ ῥέων· ὁ μὲν γὰρ πρότερον αὐτῶν καταλεχθεὶς ἐξ Ἀρμενίων ῥέει, ὁ δ᾽ ὕστερον ἐκ Ματιηνῶν· ὁ δὲ τέταρτος τῶν ποταμῶν οὔνομα ἔχει Γύνδης, τὸν Κῦρος διέλαβέ κοτε ἐς διώρυχας ἑξήκοντα καὶ τριηκοσίας. ἐκ δὲ ταύτης ἐς τὴν Κισσίην χώρην μεταβαίνοντι ἕνδεκα σταθμοί, παρασάγγαι δὲ δύο καὶ τεσσεράκοντα καὶ ἥμισυ ἐστὶ ἐπὶ ποταμὸν Χοάσπην, ἐόντα καὶ τοῦτον νηυσιπέρητον· ἐπ᾽ ᾧ Σοῦσα πόλις πεπόλισται. οὗτοι οἱ πάντες σταθμοί εἰσι ἕνδεκα καὶ ἑκατόν. καταγωγαὶ μέν νυν σταθμῶν τοσαῦται εἰσὶ ἐκ Σαρδίων ἐς Σοῦσα ἀναβαίνοντι.
[←9]
εἰ δὲ ὀρθῶς μεμέτρηται ἡ ὁδὸς ἡ βασιληίη τοῖσι παρασάγγῃσι καὶ ὁ παρασάγγης δύναται τριήκοντα στάδια, ὥσπερ οὗτός γε δύναται ταῦτα, ἐκ Σαρδίων στάδια ἐστὶ ἐς τὰ βασιλήια τὰ Μεμνόνια καλεόμενα πεντακόσια καὶ τρισχίλια καὶ μύρια, παρασαγγέων ἐόντων πεντήκοντα καὶ τετρακοσίων. πεντήκοντα δὲ καὶ ἑκατὸν στάδια ἐπ᾽ ἡμέρῃ ἑκάστῃ διεξιοῦσι ἀναισιμοῦνται ἡμέραι ἀπαρτὶ ἐνενήκοντα.
[←10]
Otto Lendle, “Herodot 5.52/53 über die ‘Persische Königsstraße’,” Würzburger Jahrbücher für die Altertumswissenschaft 13 (1987) 25-36, στη σελ. 27.
[←11]
Ηρόδοτος 8.98:
ταῦτά τε ἅμα Ξέρξης ἐποίεε καὶ ἔπεμπε ἐς Πέρσας ἀγγελέοντα τὴν παρεοῦσάν σφι συμφορήν. τούτων δὲ τῶν ἀγγέλων ἐστὶ οὐδὲν ὅ τι θᾶσσον παραγίνεται θνητὸν ἐόν· οὕτω τοῖσι Πέρσῃσι ἐξεύρηται τοῦτο. λέγουσι γὰρ ὡς ὁσέων ἂν ἡμερέων ᾖ ἡ πᾶσα ὁδός, τοσοῦτοι ἵπποι τε καὶ ἄνδρες διεστᾶσι κατὰ ἡμερησίην ὁδὸν ἑκάστην ἵππος τε καὶ ἀνὴρ τεταγμένος· τοὺς οὔτε νιφετός, οὐκ ὄμβρος, οὐ καῦμα, οὐ νὺξ ἔργει μὴ οὐ κατανύσαι τὸν προκείμενον αὐτῷ δρόμον τὴν ταχίστην. ὁ μὲν δὴ πρῶτος δραμὼν παραδιδοῖ τὰ ἐντεταλμένα τῷ δευτέρῳ, ὁ δὲ δεύτερος τῷ τρίτῳ· τὸ δὲ ἐνθεῦτεν ἤδη κατ᾽ ἄλλον καὶ ἄλλον διεξέρχεται παραδιδόμενα, κατά περ ἐν Ἕλλησι ἡ λαμπαδηφορίη τὴν τῷ Ἡφαίστῳ ἐπιτελέουσι. τοῦτο τὸ δράμημα τῶν ἵππων καλέουσι Πέρσαι ἀγγαρήιον.
[←12]
Διόδωρος 19.17.6-7:
… ἀπέχοντες δ᾽ ἔνιοι τῶν Περσῶν ὁδὸν ἡμερῶν τριάκοντα τὸ παραγγελθὲν αὐθημερὸν ἤκουον διὰ τὸ φιλοτεχνηθὲν περὶ τὰς φυλακάς : ὅπερ οὐ καλῶς ἔχει παραδραμεῖν. τῆς γὰρ Περσίδος οὔσης αὐλωνοειδοῦς καὶ σκοπὰς ἐχούσης ὑψηλὰς καὶ πυκνὰς ἐπὶ τούτων ἐφειστήκεισαν οἱ μέγιστον φθεγγόμενοι τῶν ἐγχωρίων : διῃρημένων γὰρ τῶν τόπων εἰς φωνῆς ἀκοὴν οἱ παραλαμβάνοντες τὸ παραγγελθὲν ὁμοίως ἑτέροις παρεδίδοσαν, εἶτ᾽ ἐκεῖνοι πάλιν ἄλλοις, ἕως εἰς τὸ τέρμα τῆς σατραπείας τὸ δοθὲν παραδοθῇ.
[←13]
Διόδωρος 14.21.2:
τούτους δὲ προσεποιοῦντο μὲν οἱ φίλοι τοῦ Κύρου πέμψαι μισθοφόρους, τῇ δ᾽ ἀληθείᾳ μετὰ τῆς τῶν ἐφόρων γνώμης ἅπαντ᾽ ἐπράττετο.
[←14]
W. Higgins, Xenophon the Athenian: The Problem of the Individual and the Society of the Polis (Ώλμπανυ 1977) 95.
[←15]
A. Purves, Space and Time in Ancient Greek Narrative (Νέα Υόρκη 2010) 168.
[←16]
T. Rood, “Xenophon’s Parasangs”, Journal of Hellenic Studies 130 (2010) 51-66.
[←17]
S. Brennan, “Mind the Gap: a ‘Snow Lacuna’ in Xenophon’s Anabasis?”, στο Fiona Hobden, Christopher Tuplin, Xenophon: Ethical Principles and Historical Enquiry (Λάιντεν 2012) 307-339.
[←18]
W. J. Farrell, “A Revised Itinerary of the Route Followed by Cyrus the Younger through Syria, 401 B. C.”, The Journal ο f Hellenic Studies, τόμος 81 (1961) 153-155.
[←19]
R. D. Barnett, “Xenophon and the Wall of Media”, JHS, τόμος 83 (1963) 1-26.
[←20]
R. du Mesnil du Buisson, Baghouz, l’ancienne Corsôtê, le tell archaïque et la nécropole de l’Age du Bronze, (Λάιντεν 1948).
[←21]
Barnett (1963), ό. π.
[←22]
Πλούταρχος, Ἀρταξέρξης 8.2. Βλέπε σχετική ενότητα αυτού τού βιβλίου.
[←23]
Farrell (1961), ό. π.
[←24]
Du Mesnil du Buisson (1948), ό. π.
[←25]
Barnett (1963), ό. π. και Otto Lendle, “Xenophon in Babylonien, Die Märsche der Kyreer von Pylai bis Opis”, Rheinisches Museum für Philologie, τόμος CXXIX (1986), 193-222.
[←26]
M. W. Mather και J. W. Hewitt, Xenophon’s Anabasis Books I-IV (University of Oklahoma Press 1969), 44.
[←27]
Ξενοφών, Κύρου Ανάβασις 1.8.26:
ἵετο ἐπ᾽ αὐτὸν καὶ παίει κατὰ τὸ στέρνον καὶ τιτρώσκει διὰ τοῦ θώρακος, ὥς φησι Κτησίας ὁ ἰατρός, καὶ ἰᾶσθαι αὐτὸς τὸ τραῦμά φησι.
[←28]
Ξενοφών, Κύρου Ανάβασις 1.8.27:
ὁπόσοι μὲν τῶν ἀμφὶ βασιλέα ἀπέθνῃσκον Κτησίας λέγει : παρ᾽ ἐκείνῳ γὰρ ἦν.
[←29]
Διόδωρος 14.25-8:
ἔδοξεν οὖν αὐτοῖς μὴ τὴν αὐτὴν ἀναχώρησιν ᾗπερ ἦλθον ποιεῖσθαι : πολὺ γὰρ αὐτῆς ἦν ἔρημον, ἐν ᾧ τροφὰς οὐχ ὑπελάμβανον ἕξειν, δυνάμεως πολεμίας ἀκολουθούσης. γνόντες δ᾽ ἐπὶ Παφλαγονίας ἀναζευγνύειν, οὗτοι μὲν ὥρμησαν ἐπὶ Παφλαγονίαν μετὰ τῆς δυνάμεως, κατὰ σχολὴν ὁδοιποροῦντες, ὡς ἂν ἅμα τὰς τροφὰς ποριζόμενοι.
[←30]
Μια άλλη άποψη γι’ αυτή την αλλαγή πορείας συζητείται πιο κάτω στο Κεφάλαιο 11.
[←31]
Lendle (1986), ό. π.
[←32]
Lendle (1986), ό. π.
[←33]
Barnett (1963), ό. π.
[←34]
Barnett (1963), ό. π.
[←35]
Lendle (1986), ό. π.
[←36]
Διόδωρος 14.27.4:
καὶ Τισσαφέρνης μὲν οὐδὲν ἔτι δυνάμενος πρᾶξαι, μετὰ τῆς δυνάμεως ἐπ᾽ Ἰωνίας ἀνέζευξεν : οἱ δὲ Ἕλληνες ἐφ᾽ ἑπτὰ μὲν ἡμέρας διεπορεύοντο τὰ τῶν Καρδούχων ὄρη, πολλὰ κακὰ πάσχοντες ὑπὸ τῶν ἐγχωρίων ἀλκίμων τε ὄντων καὶ τῆς χώρας ἐμπείρων.
[←37]
R. D. Barnett, II. Geography and Environment of Urartu, Κεφάλαιο 8: Urartu. The Cambridge Ancient History, Τόμος III, Μέρος 1 (Κέιμπριτζ, 2008) 322-23.
[←38]
Rennell, Illustrations: 232.
[←39]
Στράβων 11.13.3:
καὶ γὰρ οὕτω λέγονται οἱ Ἄμαρδοἰ καὶ οἱ ἐν τῇ Ἀρμενίᾳ μέχρι νῦν ὁμωνύμως προσαγορευόμενοι τῆς αὐτῆς εἰσὶν ἰδέας.
[←40]
Ο Ανατολικός Ευφράτης (Μουράτ σου) και ο Δυτικός Ευφράτης (Καρασού) θεωρούνται τώρα πια (βλέπε πιο κάτω, κεφάλαιο 8) ως οι δύο κλάδοι τού ποταμού Ευφράτη (Φρατ) πριν από τη συμβολή.
[←41]
C. Sagona, “Literary Tradition and Topographic Commentary”, στο A. G. Sagona και C. Sagona, Archaeology at the North-East Anatolian Frontier, Ι, An Historical Geography and a Field Survey of the Bayburt Province, (Λουβαίν 2004), 68.
[←42]
Rennell 1816: 194.
[←43]
Ηρόδοτος 4.86.2:
ἤδη ὦν ἐς μὲν Φᾶσιν ἀπὸ τοῦ στόματος ( τοῦτο γὰρ ἐστὶ τοῦ Πόντου μακρότατον ) ἡμερέων ἐννέα πλόος ἐστὶ καὶ νυκτῶν ὀκτώ· αὗται ἕνδεκα μυριάδες καὶ ἑκατὸν ὀργυιέων γίνονται, ἐκ δὲ τῶν ὀργυιέων τουτέων στάδιοι ἑκατὸν καὶ χίλιοι καὶ μύριοι εἰσί.
[←44]
Ηρόδοτος 1.72-3:
οὕτω ὁ Ἅλυς ποταμὸς ἀποτάμνει σχεδὸν πάντα τῆς Ἀσίης τὰ κάτω ἐκ θαλάσσης τῆς ἀντίον Κύπρου ἐς τὸν Εὔξεινον πόντον. ἔστι δὲ αὐχὴν οὗτος τῆς χώρης ταύτης ἁπάσης· μῆκος ὁδοῦ εὐζώνῳ ἀνδρὶ πέντε ἡμέραι ἀναισιμοῦνται.
[←45]
Στράβων 2.1.3:
Ἄλλην δὲ πίστιν φέρει τοιαύτην, ὅτι τὸ ἀπὸ τοῦ Ἰσσικοῦ κόλπου διάστημα ἐπὶ τὴν θάλατταν τὴν Ποντικὴν τρισχιλίων πώς ἐστι σταδίων πρὸς ἄρκτον ἰόντι καὶ τοὺς περὶ Ἀμισὸν ἢ Σινώπην τόπους, ὅσον καὶ τὸ πλάτος τῶν ὀρῶν λέγεται·
[←46]
James Rennell, The Geography System of Herodotus Examined and Explained, by a Comparison with those of Other Ancient Authors and with Modern Geography, τόμος 1, 2η έκδοση, (Λονδίνο 1830), 247.
[←47]
Στράβων 11.2.19:
… παρὰ τούτοις δὲ λέγεται καὶ χρυσὸν καταφέρειν τοὺς χειμάρρους, ὑποδέχεσθαι δ ’ αὐτὸν τοὺς βαρβάρους φάτναις κατατετρημέναις καὶ μαλλωταῖς δοραῖς : ἀφ ’ οὗ δὴ μεμυθεῦσθαι καὶ τὸ χρυσόμαλλον δέρος…
[←48]
Αππιανός, Μιθριδάτεια 103:
Χρυσοφοροῦσι δ ’ ἐκ τοῦ Καυκάσου πηγαὶ πολλαὶ ψῆγμα ἀφανές· καὶ οἱ περίοικοι κῴδια τιθέντες ἐς τὸ ῥεῦμα βαθύμαλλα, τὸ ψῆγμα ἐνισχόμενον αὐτοῖς ἐκλέγουσιν. Καὶ τοιοῦτον ἦν ἴσως καὶ τὸ χρυσόμαλλον Αἰήτου δέρος.
[←49]
Η πρότασή μας για τη χωροθέτηση των αρμενικών χωριών με τα υπόγεια σπίτια παρουσιάζεται στο αμέσως επόμενο κεφάλαιο.
[←50]
Κωσταντίνος Ζ’ Πορφυρογέννητος, Περί τής διοικήσεως τής αυτοκρατορίας ( De administrando imperio ), 45, Περί Ιβήρων.
[←51]
Ἀλλ’ ἐπειδὴ ὁ κουροπαλάτης πιστὸς καὶ ὀρθὸς δοῦλος καὶ φίλος ἡμῶν ἐστιν, διὰ τὴν αὐτοῦ παράκλησιν ἵνα γένηται σύνορον τῆς Φασιανῆς ὁ ποταμὸς ὁ Ἔραξ, ἤτοι ὁ Φᾶσις, καὶ τὰ μὲν ἀριστερὰ μέρη, τὰ πρὸς τὴν Ἰβηρίαν, κατέχωσιν οἱ Ἴβηρες, τὰ δὲ δεξιά, ὅσα εἰσὶν πρὸς τὴν Θεοδοσιούπολιν, κἄν τε κάστρα, κἄν τε χωρία εἰσίν, ὦσιν ὑπὸ τὴν βασιλείαν ἡμῶν, τοῦ ποταμοῦ δηλονότι σύνορον ἀμφοτέρων ὑπάρχοντος…
[←52]
C. Toumanoff, Studies in Christian Caucasian History (Ουάσιγκτον 1967), 493.
[←53]
Αναφέρεται στην ήττα τού Έλληνα βασιλιά Αντιόχου Γ’ τού Μεγάλου (241-187 π.Χ.), έκτου ηγεμόνα τής αυτοκρατορίας των Σελευκιδών, από τούς Ρωμαίους στη μάχη τής Μαγνησίας τού Σιπύλου στη Μικρά Ασία (190 π.Χ.).
[←54]
Η Σωφηνή είναι αρχαία αρμενική επαρχία στην περιοχή τής σημερινής πόλης Μους στη νοτιοανατολική Τουρκία.
[←55]
Η Ακισηνή ή Ακιλισηνή είναι αρχαία αρμενική περιοχή στην αριστερή όχθη τού Ευφράτη.
[←56]
Η Οδομαντίς είναι αρχαία περιοχή τής δυτικής Αρμενίας.
[←57]
Τα Αρτάξατα είναι λαμπρή πόλη τής αρχαίας Αρμενίας. Τα ερείπιά της βρίσκονται 5 χλμ νοτιοανατολικά τής σημερινής Αρτασάτ (Artashat), 30 περίπου χλμ νοτιοανατολικά τού Ερεβάν.
[←58]
Η Κασπιανή είναι η περιοχή τής αρχαίας Αρμενίας προς την Κασπία θάλασσα.
[←59]
Η Φαυνίτις ή Φαυηνή είναι αρχαία περιοχή τής δυτικής Αρμενίας, η χώρα των Ταόχων.
[←60]
Η Βασοροπέδα είναι ίσως η παλαιά περιοχή Βασπουράκαν, ανατολικά τής λίμνης Βαν στην Τουρκία.
[←61]
Παρυάδρης είναι η αρχαία ονομασία των Ποντικών Άλπεων.
[←62]
Χορζηνή είναι η περιοχή τού Καρς. Κατά τον Στράβωνα 14.4, η Χορζηνή και η Καμβυσηνή είναι οι βορειότερες περιοχές, στις οποίες πέφτει πολύ χιόνι. Συνορεύουν με τα όρη τού Καυκάσου, την Ιβηρία (Γεωργία) και την Κολχίδα. (ἡ δὲ Χορζηνὴ καὶ Καμβυσηνὴ προσβορρόταταί εἰσι καὶ νιφόβολοι μάλιστα, συνάπτουσαι τοῖς Καυκασίοις ὄρεσι καὶ τῇ Ἰβηρίᾳ καὶ τῇ Κολχίδι.)
[←63]
Η Γωγαρηνή κατά τον Στράβωνα 14.4 βρισκόταν ανατολικά τού Κύρου ποταμού (…καὶ Γωγαρηνήν, πέραν οὖσαν τοῦ Κύρου). Πρόκειται για τη σημερινή περιοχή Γκουγκάρκ (Gugark), τμήματα τής οποίας ανήκουν στη βόρεια Αρμενία, στη βορειοανατολική Τουρκία και στη νοτιοδυτική Γεωργία.
[←64]
Στράβων 11.14.6:
ἱστοροῦσι δὲ τὴν Ἀρμενίαν μικρὰν πρότερον οὖσαν αὐξηθῆναι διὰ τῶν περὶ Ἀρταξίαν καὶ Ζαρίαδριν, οἳ πρότερον μὲν ἦσαν Ἀντιόχου τοῦ μεγάλου στρατηγοί, βασιλεύσαντες δ’ ὕστερον μετὰ τὴν ἐκείνου ἧτταν ὁ μὲν τῆς Σωφηνῆς καὶ τῆς Ἀκισηνῆς καὶ Ὀδομαντίδος καὶ ἄλλων τινῶν ὁ δὲ τῆς περὶ Ἀρτάξατα, συνηύξησαν ἐκ τῶν περικειμένων ἐθνῶν ἀποτεμόμενοι μέρη, ἐκ Μήδων μὲν τήν τε Κασπιανὴν καὶ Φαυνῖτιν καὶ Βασοροπέδαν, Ἰβήρων δὲ τήν τε παρώρειαν τοῦ Παρυάδρου καὶ τὴν Χορζηνὴν καὶ Γωγαρηνήν…
[←65]
V. M. Kurkjian, A History of Armenia (Σικάγο 1958).
[←66]
Στράβων 11.14.5:
ἔστι δὲ καὶ ἡ Φαυηνὴ τῆς Ἀρμενίας ἐπαρχία καὶ ἡ Κωμισηνὴ καὶ Ὀρχιστηνὴ πλείστην ἱππείαν παρέχουσα.
[←67]
Ν. Assiatiani και Α. Bendianachvili, Histoire de la Géorgie (Παρίσι 1997).
[←68]
Διόδωρος 14.29.2:
ἀναζεύξαντες δ᾽ ἐκεῖθεν διῆλθον τὴν Χαλδαίων καλουμένων χώραν ἐν ἡμέραις ἑπτά, καὶ παρεγενήθησαν πρὸς τὸν Ἅρπαγον ὀνομαζόμενον ποταμόν, ὄντα τὸ πλάτος πλέθρων τεττάρων.
[←69]
ΚωνσταντίνοςΖ’ Πορφυρογέννητος,Περὶ τῶν θεμάτων τῶν ἀνηκόντων τῇ βασιλείᾳ τῶν Ῥωμαίων. Constantinus Porfirogenitus, Volumen III, CSHB, επιμ. Imm. Bekker (Βόννη 1811), 30.
[←70]
Claudia Sagona, “Literary Tradition”: 30.
[←71]
Αρριανός, Περίπλους Εὐξείνου Πόντου 7.
[←72]
Ὁ δὲ Ἄψαρος τὸ χωρίον λέγουσιν ὅτι Ἄψυρτος ἐκαλεῖτο πάλαι ποτέ· ἐνταῦθα γὰρ τὸν Ἄψυρτον ὑπὸ τῆς Μηδείας ἀποθανεῖν, καὶ τάφος Ἀψύρτου δείκνυται.
[←73]
Ψευδο-Σκύλαξ, Περίπλους 81.
[←74]
Μετὰ δὲ τούτους Κολχοὶ ἔθνος, καὶ Διοσκουρὶς πόλις, καὶ Γυηνὸς πόλις Ἑλληνὶς, καὶ Γυηνὸς ποταμὸς, καὶ Χερόβιος ποταμὸς, Χόρσος ποταμὸς, Ἄριος ποταμὸς, Φάσις ποταμὸς, καὶ Φάσις Ἑλληνὶς πόλις, καὶ ἀνάπλους ἀνὰ τὸν ποταμὸν σταδίων ρπ ’ εἰς πόλιν Μάλην μεγάλην βάρβαρον, ὅθεν ἡ Μήδεια ἦν. Ἐνταῦθά ἐστι [ Ῥὶς ποταμὸς,] Ἴρις ποταμὸς, Ἄψαρος ποταμὸς.
[←75]
Πλίνιος, ΗΝ 6.4.12:
flumen Absarrum cum castello cognomine in faucibus, a Trapezunte CXL.
[←76]
Anne Katrine Gade Kristensen, Who were the Cimmerians, and where did they come from?: Sargon II, and the Cimmerians, and Rusa I (Κοπεγχάγη 1988), 103.
[←77]
Μ. Ν. Van Loon, Urartian Art: Its Distinctive Traits in the Light of New Excavations (Ισταμπούλ, 1966), 16.
[←78]
Διόδωρος Σικελιώτης, Ἱστορικὴ Βιβλιοθήκη 14.29.3. Επειδή φαίνεται παράξενο ότι το περί πορείας δεκαπέντε ημερών χωρίο τού Διόδωρου δεν έχει μέχρι τώρα ληφθεί υπόψη σχεδόν από κανέναν ερευνητή, σημειώνονται εδώ τα σχετικά με την προέλευση τού κειμένου:
Πρωτότυπο κείμενο: (α) Πανεπιστήμιο Σικάγο (http://perseus.uchicago.edu). (β) Diodori Siculi, Bibliotheca Historica, επιμ. Emmanuel Bekker, τόμος 1, Teubner (Λειψία 1853) σελ. 344. (γ) Diodori Siculi, Bibliothecae Historicae quae supersunt, tomus III, ex offocina Caroli Tauchnitii (Λειψία 1829), 345.
Αγγλική μετάφραση: Πανεπιστήμιο Σικάγο (http://perseus.uchicago.edu), Diodorus of Sicily in Twelve Volumes with an English Translation by C. H. Oldfather (Λονδίνο 1989).
[←79]
ἐκ δὲ ταύτης ὁ τῶν τόπων τουτων ἀφηγούμενος ἐσπείσατο πρὸς αὐτοὺς καὶ τοὺς ὁδηγήσοντας ἐπὶ θάλατταν συνέστησεν. ἐν ἡμέραις δὲ πεντεκαίδεκα παραγενόμενοι ἐπὶ τὸ Χήνιον ὄρος, ὡς εἶδον πορευόμενοι οἱ πρῶτοι τὴν θάλατταν, περιχαρεῖς ἦσαν …
[←80]
Ανάβ. 4.7.19: …ἡγεμόνα πέμπει, ὅπως διὰ τῆς ἑαυτῶν πολεμίας χώρας ἄγοι αὐτούς.
[←81]
Ανάβ. 4.7.20: …παρεκελεύετο αἴθειν καὶ φθείρειν τὴν χώραν.
[←82]
Ανάβ. 4.7.22: …καὶ αὐτῶν οἱ ὀπισθοφύλακες ἀπέκτεινάν τέ τινας καὶ ἐζώγρησαν ἐνέδραν ποιησάμενοι…
[←83]
Ανάβ. 4.7.22: …καὶ γέρρα ἔλαβον δασειῶν βοῶν ὠμοβόεια ἀμφὶ τὰ εἴκοσιν.
[←84]
Ανάβ. 4.7.22: …εἵποντο γὰρ ὄπισθεν ἐκ τῆς καιομένης χώρας…
[←85]
Ανάβ. 4.7.26: …καὶ ὁ ἡγεμὼν αὐτός τε κατέτεμνε τὰ γέρρα καὶ τοῖς ἄλλοις διεκελεύετο.
[←86]
Ηρόδοτος 7.78-79:
Μόσχοι δὲ περὶ μὲν τῇσι κεφαλῇσι κυνέας ξυλίνας εἶχον, ἀσπίδας δὲ καὶ αἰχμὰς σμικράς· λόγχαι δὲ ἐπῆσαν μεγάλαι. Τιβαρηνοὶ δὲ καὶ Μάκρωνες καὶ Μοσσύνοικοι κατά περ Μόσχοι ἐσκευασμένοι ἐστρατεύοντο. … Μᾶρες δὲ ἐπὶ μὲν τῇσι κεφαλῇσι κράνεα ἐπιχώρια πλεκτὰ εἶχον, ἀσπίδας δὲ δερματίνας μικρὰς καὶ ἀκόντια. Κόλχοι δὲ περὶ μὲν τῇσι κεφαλῇσι κράνεα ξύλινα, ἀσπίδας δὲ ὠμοβοΐνας μικρὰς αἰχμάς τε βραχέας, πρὸς δὲ μαχαίρας εἶχον. Ἀλαρόδιοι δὲ καὶ Σάσπειρες κατά περ Κόλχοι ὡπλισμένοι ἐστρατεύοντο.
[←87]
L. Khatchadourian, Social Logics under Empire: The Armenian ‘Highland Satrapy’ and Achaemenid Rule (diss. U. Michigan 2008) σελ. 90.
[←88]
Ηρόδοτος 1.104.1:
ἔστι δὲ ἀπὸ τῆς λίμνης τῆς Μιαήτιδος ἐπὶ Φᾶσιν ποταμὸν καὶ ἐς Κόλχους τριήκοντα ἡμερέων εὐζώνῳ ὁδός, ἐκ δὲ τῆς Κολχίδος οὐ πολλὸν ὑπερβῆναι ἐς τὴν Μηδικήν, ἀλλ᾽ ἓν τὸ διὰ μέσου ἔθνος αὐτῶν ἐστι, Σάσπειρες, τοῦτο δὲ παραμειβομένοισι εἶναι ἐν τῇ Μηδικῇ.
[←89]
Ηρόδοτος 4.37.1:
Πέρσαι οἰκέουσι κατήκοντες ἐπὶ τὴν νοτίην θάλασσαν τὴν Ἐρυθρὴν καλεομένην, τούτων δὲ ὑπεροικέουσι πρὸς βορέην ἄνεμον Μῆδοι, Μήδων δὲ Σάσπειρες, Σασπείρων δὲ Κόλχοι κατήκοντες ἐπὶ τὴν βορηίην θάλασσαν, ἐς τὴν Φᾶσις ποταμὸς ἐκδιδοῖ. ταῦτα τέσσερα ἔθνεα οἰκέει ἐκ θαλάσσης ἐς θάλασσαν.
[←90]
ἀνήχθη: οδηγήθηκε σε αυτά ή κατ’ άλλους φονεύθηκε.
[←91]
Στράβων 11.14.9:
μέταλλα δ’ ἐν μὲν τῇ Συσπιρίτιδί ἐστι χρυσοῦ κατὰ τὰ Κάβαλλα, ἐφ’ ἃ Μένωνα ἔπεμψεν Ἀλέξανδρος μετὰ στρατιωτῶν, ἀνήχθη δ’ ὑπὸ τῶν ἐγχωρίων.
[←92]
Ξενοφών, Κύρου Ανάβασις 7.8.25:
ἄρχοντες δὲ οἵδε τῆς βασιλέως χώρας ὅσην ἐπήλθομεν. … Φασιανῶν καὶ Ἑσπεριτῶν Τιρίβαζος· Καρδοῦχοι δὲ καὶ Χάλυβες καὶ Χαλδαῖοι καὶ Μάκρωνες καὶ Κόλχοι καὶ Μοσσύνοικοι … αὐτόνομοι…
[←93]
N. Adontz (1908), Armenia in the Period of Justinian. The Political Conditions Based on the Naxarar System, μετάφραση στα αγγλικά από Ν. Garsoian (Λισαβώνα 1970), τόμος 1, παράρτημα V, σελ. 178.
[←94]
Ηρόδοτος 3.94.1-2:
Ματιηνοῖσι δὲ καὶ Σάσπειρσι καὶ Ἀλαροδίοισι διηκόσια ἐπετέτακτο τάλαντα· νομὸς ὄγδοος καὶ δέκατος οὗτος. Μόσχοισι δὲ καὶ Τιβαρηνοῖσι καὶ Μάκρωσι καὶ Μοσσυνοίκοισι καὶ Μαρσὶ τριηκόσια τάλαντα προείρητο· νομὸς εἴνατος καὶ δέκατος οὗτος.
[←95]
Στέφανος Βυζάντιος, Eθνικά: 191.
[←96]
Μάρες· ἔθνος προσεχὲς τοῖς Μοσσυνοίκοις. Ἑκαταῖος Ἀσίαι.
[←97]
Ηρόδοτος 3.93.1-3:
Σάκαι δὲ καὶ Κάσπιοι πεντήκοντα καὶ διηκόσια ἀπαγίνεον τάλαντα· νομὸς πέμπτος καὶ δέκατος οὗτος. Πάρθοι δὲ καὶ Χοράσμιοι καὶ Σόγδοι τε καὶ Ἄρειοι τριηκόσια τάλαντα· νομὸς ἕκτος καὶ δέκατος οὗτος.
[←98]
Ηρόδοτος 1.104.2:
οὐ μέντοι οἵ γε Σκύθαι ταύτῃ ἐσέβαλον, ἀλλὰ τὴν κατύπερθε ὁδὸν πολλῷ μακροτέρην ἐκτραπόμενοι, ἐν δεξιῇ ἔχοντες τὸ Καυκάσιον ὄρος. ἐνθαῦτα οἱ μὲν Μῆδοι συμβαλόντες τοῖσι Σκύθῃσι καὶ ἑσσωθέντες τῇ μάχῃ τῆς ἀρχῆς κατελύθησαν. οἱ δὲ Σκύθαι τὴν Ἀσίην πᾶσαν ἐπέσχον.
[←99]
Ηρόδοτος 4.11-12:
φαίνονται δὲ οἱ Κιμμέριοι φεύγοντες ἐς τὴν Ἀσίην τοὺς Σκύθας καὶ τὴν χερσόνησον κτίσαντες, ἐν τῇ νῦν Σινώπη πόλις Ἑλλὰς οἴκισται. φανεροὶ δὲ εἰσὶ καὶ οἱ Σκύθαι διώξαντες αὐτοὺς καὶ ἐσβαλόντες ἐς γῆν τὴν Μηδικὴν, ἁμαρτόντες τῆς ὁδοῦ· οἱ μὲν γὰρ Κιμμέριοι αἰεὶ τὴν παρὰ θάλασσαν ἔφευγον, οἱ δὲ Σκύθαι ἐν δεξιῇ τὸν Καύκασον ἔχοντες ἐδίωκον ἐς οὗ ἐσέβαλον ἐς γῆν τὴν Μηδικήν, ἐς μεσόγαιαν τῆς ὁδοῦ τραφθέντες. οὗτος δὲ ἄλλος ξυνὸς Ἑλλήνων τε καὶ βαρβάρων λεγόμενος λόγος εἴρηται.
[←100]
Πλίνιος, ΗΝ 6.11:
et Moschorum tractus ad Hiberum amnem in Cyrum defluentem et infra eos Sacasani et deinde Macerones ad flumen Absarrum.
[←101]
T. Sulimirski, “Scythian Antiquities in Western Asia: The Appearance of the Scythians”, Artibus Asiae, τόμος 17, αριθ. 3/4 (1954), σελ. 282-318. Κατά τον συγγραφέα, μεγαλύτερη προσοχή έδωσαν σε αυτούς οι J. v. Prašek, Geschichte der Meder und Perser bis zum makedonischen Eroberung, τόμος 1 (Γκότα 1906) 119 κ.ε., 141 κ.ε. και N. Adontz, [Histoire d’ Arménie, (Παρίσι 1946), 308 κ.ε., ενώ ειδική μελέτη για τούς Σκύθες στην Ασία δημοσίευσε ο L. Piotrowicz, “L’ Invasion des Scythes en Asie Antérieure en VIIe siècle av. J. C.”, EOS, XXXII (Λβοφ 1939), 473-508.
[←102]
Sulimirski 1954: 282.
[←103]
Ο W. Belck, “Bericht über die armenische Forschungsreis”, Zft f. Ethnologie, τόμος 32 (1900), 48 κ.ε., την τοποθετεί στον 9ο π.Χ. αιώνα, ο Piotrowicz (1939) στον 8ο π.Χ. αιώνα, ο Adontz (1946) στον 7ο π.Χ. αιώνα και ο B. B. Piotrovskii, Istoriya i Kultura Urartu, (Ερεβάν 1944) στον 6ο π.Χ. αιώνα.
[←104]
The Cambridge Ancient History (1992), Second Edition, τόμος 3, μέρος 2: The Assyrian and Babylonian Empires and Other States of the Near East, from the Eighth to the Sixth Centuries BC, 562.
[←105]
Παράβαλλε με τούς Σκυτίνους τού Διόδωρου 14.29.2.
[←106]
Μ. Bilgin, Doğu Karadeniz: Tarih, Kültür, İnsan (Trabzon 2000).
[←107]
Όπως θα δείξουμε σε επόμενο κεφάλαιο με την οριστικοποίηση λεπτομερειών τής διαδρομής, η άποψη αυτή δεν γίνεται δεκτή. Οι Μύριοι πορεύτηκαν από το όρος Θήχης προς την Τραπεζούντα κατά μήκος τής διαδρομής των καραβανιών. Βλέπε και επόμενη υποσημείωση.
[←108]
Σε επόμενο κεφάλαιο αμφισβητούμε ότι οι Μύριοι προχώρησαν τόσο βόρεια για να δουν τη θάλασσα, επειδή αυτό συνεπάγεται επίσης, ότι έχοντας δει τη θάλασσα συνέχισαν προς Μάκρωνες, Κόλχους και Τραπεζούντα όχι από την τότε διαθέσιμη διαδρομή, αλλά μέσα από μονοπάτια σε βορειοδυτική κατεύθυνση.
[←109]
V. Manfredi, “The identification of Mount Theches in the itinerary of the Ten Thousand: A New Hypothesis”, στο C.J. Tuplin (επιμ), Xenophon and His World: Papers from a Conference Held in Liverpool in July 1999 (Στουτγκάρδη 2004), 319-324.
[←110]
Αρριανός, Περίπλους Εὐξείνου Πόντου 1-2.
[←111]
Εἰς Τραπεζοῦντα ἥκομεν, πόλιν Ἑλληνίδα, ὡς λέγει ὁ Ξενοφῶν ἐκεῖνος, ἐπὶ θαλάττῃ ᾠκισμένην, Σινωπέων ἄποικον, καὶ τὴν μὲν θάλασσαν τὴν τοῦ Εὐξείνου ἄσμενοι κατείδομεν ὅθενπερ καὶ Ξενοφῶν καὶ σύ. Καὶ οἱ βωμοὶ ἀνεστᾶσιν ἤδη, λίθου μέντοι γε τοῦ τραχέος …
[←112]
Ὁ μὲν γὰρ ἀνδριὰς ἕστηκεν ὁ σός, τῷ μὲν σχήματι ἡδέως – ἀποδείκνυσιν γὰρ τὴν θάλατταν …
[←113]
Διόδωρος 14.29.4:
συνενέγκαντες δ ’ εἰς ἕνα τόπον λίθους παμπληθεῖς, καὶ ποιήσαντες ἐξ αὐτῶν ἀναστήματα μεγάλα, σκῦλα τῶν βαρβάρων ἀνέθεσαν, βουλόμενοι τῆς στρατίας ἀθάνατον ὑπόμνημα καταλιπεῖν.
[←114]
Στράβων 12.3.18:
τῆς δὲ Τραπεζοῦντος ὑπέρκεινται καὶ τῆς Φαρνακίας Τιβαρανοί τε καὶ Χαλδαῖοι καὶ Σάννοι, οὓς πρότερον ἐκάλουν Μάκρωνας …
[←115]
Στράβων 12.3.19:
οἱ δὲ νῦν Χαλδαῖοι Χάλυβες τὸ παλαιὸν ὠνομάζοντο, καθ ’ οὓς μάλιστα ἡ Φαρνακία ἵδρυται …
[←116]
Πλίνιος, ΗΝ 6.11:
… et Moschorum tractus ad Hiberum amnem in Cyrum defluentem et infra eos Sacasani et deinde Macerones ad flumen Absarrum.…
[←117]
Προκόπιος, Υπέρ Πολέμων 1.15.
[←118]
Οι Ρωμαίοι τής Ανατολικής Αυτοκρατορίας, οι «Βυζαντινοί».
[←119]
Τότε καὶ Περσῶν χωρία ἐν Περσαρμενίοις Ρωμαῖοι ἔσχον φρούριόν τε τὸ Βῶλον καὶ τὸ Φαράγγιον καλούμενον͵ ὅθεν δὴ τὸν χρυσὸν Πέρσαι ὀρύσσοντες βασιλεῖ φέρουσιν. ἐτύγχανον δὲ καὶ ὀλίγῳ πρότερον καταστρεψάμενοι τὸ Τζανικὸν ἔθνος͵ οἳ ἐν γῇ τῇ Ρωμαίων αὐτόνομοι ἐκ παλαιοῦ ἵδρυντο· ἅπερ αὐτίκα ὅντινα ἐπράχθη τρόπον λελέξεται.
[←120]
ἐκ τῶν Ἀρμενίας χωρίων ἐς Περσαρμενίαν ἰόντι ἐν δεξιᾷ μὲν ὁ Ταῦρός ἐστιν͵ ἔς τε Ἰβηρίαν καὶ τὰ ἐκείνῃ ἔθνη διήκων͵ ὥσπερ μοι ὀλίγῳ ἔμπροσθεν εἴρηται͵ ἐν ἀριστερᾷ δὲ κατάντης μὲν ἐπὶ πλεῖστον ἀεὶ προϊοῦσα ἡ ὁδὸς γίνεται͵ καὶ ὄρη ἀποκρέμαται λίαν ἀπότομα νεφέλαις τε καὶ χιόσι κεκαλυμμένα τὸν πάντα αἰῶνα͵ ἔνθεν ἐξιὼν ποταμὸς Φᾶσις φέρεται ἐς γῆν τὴν Κολχίδα.
[←121]
ταύτῃ τὸ ἐξ ἀρχῆς βάρβαροι͵ τὸ Τζανικὸν ἔθνος͵ οὐδενὸς κατήκοοι ᾤκηντο͵ Σάνοι ἐν τοῖς ἄνω χρόνοις καλούμενοι͵ λῃστείαις μὲν χρώμενοι ἐς τοὺς περιοίκους Ρωμαίους͵ δίαιταν δὲ σκληρὰν ὑπερφυῶς ἔχοντες καὶ τοῖς φωρίοις ἀεὶ ἀποζῶντες. οὐ γάρ τι ἐς βρῶσιν αὐτοῖς ἀγαθὸν ἡ γῆ ἔφερε· διὸ δὴ αὐτοῖς χρυσίον τακτὸν ἀνὰ πᾶν ἔτος ὁ Ρωμαίων βασιλεὺς ἔπεμπεν͵ ἐφ΄ ᾧ δὴ μήποτε ληίσονται τὰ ἐκείνῃ χωρία. οἱ δὲ καὶ ὅρκους τοὺς σφίσι πατρίους ὑπὲρ τούτων ὀμνύντες καὶ τὰ ὀμωμοσμένα ἐν ἀλογίᾳ ποιούμενοι ἀπροσδόκητοί τε ἐμπίπτοντες ἐκ τοῦ ἐπὶ πλεῖστον ἐκακούργουν οὐκ Ἀρμενίους μόνον͵ ἀλλὰ καὶ τοὺς αὐτῶν ἐχομένους Ρωμαίους μέχρι ἐς θάλασσαν͵ δι΄ ὀλίγου τε τὴν ἔφοδον πεποιημένοι εὐθὺς ἐπ΄ οἴκου ἀπεκομίζοντο. καὶ Ρωμαίων ἴσως ἐντυχόντες στρατῷ ἡσσῶντο μὲν τῇ μάχῃ͵ ἁλώσιμοι δὲ παντάπασιν οὐκ ἐγίνοντο χωρίων ἰσχύϊ. μάχῃ τοίνυν ὁ Σίττας αὐτοὺς πρὸ τοῦδε τοῦ πολέμου νικήσας͵ ἐπαγωγά τε πολλὰ ἐς αὐτοὺς εἰπών τε καὶ πράξας͵ προσποιήσασθαι παντελῶς ἴσχυσε.
[←122]
τήν τε γὰρ δίαιταν ἐπὶ τὸ ἡμερώτερον μεταβαλόντες ἐς καταλόγους αὑτοὺς Ρωμαϊκοὺς ἐσεγράψαντο καὶ τὸ λοιπὸν ξὺν τῷ ἄλλῳ Ρωμαίων στρατῷ ἐπὶ τοὺς πολεμίους ἐξίασι. τήν τε δόξαν ἐπὶ τὸ εὐσεβέστερον μετέθεντο͵ ἅπαντες Χριστιανοὶ γεγενημένοι. τὰ μὲν οὖν ἀμφὶ τοῖς Τζάνοις ταύτῃ πη ἔσχεν.
[←123]
Προκόπιος, Περί Κτισμάτων, βιβλίο 3, κεφάλαιο 6.
[←124]
Ο Ιουστινιανός.
[←125]
Χώραν ἐνταῦθά τινα ἐς τρίοδον ἀποκεκριμένην ξυμβαίνει εἶναι. Ῥωμαίων τε γὰρ καὶ Περσαρμενίων τὰ ὅρια καὶ Τζάνων αὐτῶν τῇδε ἀρξάμενα ἐνθένδε διασκεδάννυται. Ἐνταῦθα φρούριον ἐχυρώτατον, οὐ πρότερον ὄν, ὄνομα Ὁρονῶν, ἐξείργασται, κεφάλαιον αὐτὸ τῆς εἰρήνης πεποιημένος. Ἔνθεν γὰρ τὰ πρῶτα Ῥωμαίοις ἡ Τζανικὴ ἐσβατὴ γέγονεν· οὗ δὴ καὶ ἄρχοντα στρατιωτῶν κατεστήσατο, ὃν δοῦκα καλοῦσιν. Ἐν χωρίῳ δὲ ὁδῷ ἡμέραιν δυοῖν Ὁρονῶν διέχοντι, οὗ δὴ Τζάνων τῶν Ὠκενιτῶν καλουμένων τὰ ὅριά ἐστιν (ἐπεὶ ἐς ἔθνη πολλὰ διακέκρινται Τζάνοι), ἐνταῦθά τι ὀχύρωμα πεποιημένον ἦν τοῖς πάλαι ἀνθρώποις, ἐρείπιον ἤδη πολλῷ πρότερον τῷ ἀπημελῆσθαι γεγενημένον, Χαρτὼν ὄνομα. Ὅπερ ἀνανεωσάμενος Ἰουστινιανὸς βασιλεύς, ἐνοικεῖν τε ἀνθρώπων ἐνταῦθα διεπράξατο μέγα τι χρῆμα καὶ τὰ ἐς τὴν εὐκοσμίαν τῇ χώρᾳ φρουρεῖν.
[←126]
Τῷ δὲ ἐνθένδε ἰόντι πρὸς ἀνίσχοντα ἥλιον φάραγξ ἐστὶ κρημνώδης, κατατείνουσα μέχρι ἐς τὰ πρὸς βορρᾶν ἄνεμον· οὗ δὴ φρούριον, Βαρχὼν ὄνομα, ἐδείματο νέον. Ἐπέκεινα δὲ κατὰ τοῦ ὄρους τὴν ὑπώρειαν ἐπαύλεις εἰσίν, ἵνα δὴ οἱ Τζάνων τῶν Ὠκενιτῶν καλουμένων βόες αὐλίζονται, οὕσπερ ἐκτρέφουσιν οὐ τοῦ ἀροῦν τὴν γῆν ἕνεκα, ἐπεὶ ἀργοί τε τὸ παράπαν οἱ Τζάνοι εἰσὶ καὶ γεωργικῶν ἀλλότριοι πόνων, ᾗπέρ μοι εἴρηται, καὶ οὔτε ἀρόματά ἐστιν αὐτοῖς οὔτε ἄλλα τῆς γεωργίας διαπονήματα, ἀλλὰ τοῦ γε γάλα ἐς ἀεὶ βδάλλειν καὶ σιτίζεσθαι τοῖς αὐτῶν κρέασι.
[←127]
Μετὰ δὲ τοῦ ὄρους τὸν πρόποδα, οὗ Κενὰ τὸ χωρίον ἐν τῷ ὁμαλῷ ξυμβαίνει εἶναι, ἐνθένδε τοι ἰόντι ἐπὶ δύοντά που τὸν ἥλιον, τὸ Σισιλισσῶν ὄνομα φρούριόν ἐστιν, ὅπερ ἐκ παλαιοῦ μὲν πεποιημένον, ἔρημον δὲ διὰ χρόνου μῆκος γεγενημένον ἀνανεωσάμενος Ἰουστινιανὸς βασιλεὺς διαρκὲς Ῥωμαίων στρατιωτῶν, ὥσπερ κἀν τοῖς ἄλλοις ἅπασι, φυλακτήριον κατεστήσατο.
[←128]
Ἔνθεν δὲ ἰόντι ἐν ἀριστερᾷ πρὸς βορρᾶν ἄνεμον χῶρός τίς ἐστιν, ὅνπερ καλοῦσιν οἱ ἐπιχώριοι Λογγίνου φοσσᾶτον, ἐπεὶ Λογγῖνος ἐν τοῖς ἄνω χρόνοις Ῥωμαίων στρατηγός, Ἴσαυρος γένος, στρατεύσας ἐπὶ Τζάνους ποτὲ τῇδε πεποίηται τὸ στρατόπεδον.
[←129]
Εξελληνισμένη μορφή τού Burgus Novis (Νέα Κωμόπολη).
[←130]
Ἐνταῦθα φρούριον ὁ βασιλεὺς οὗτος ὄνομα Βουργουσνόης δεδημιούργηκεν, ἡμέρας ὁδῷ Σισιλισσῶν διέχον. Ὅπερ Σισιλισσῶν φρούριόν ἐστι καὶ αὐτὸ ὑπ´ αὐτοῦ τοῦ βασιλέως, ὡς μικρὸν ἐρρήθη ἔμπροσθεν, ἐξειργασμένον βεβαιότατα.
[←131]
Ἐντεῦθεν ὅρια τῶν Τζάνων τῶν Κοξυλίνων καλουμένων ἐστίν· οὗ δὴ φρούρια νῦν πεποίηται δύο, τό τε Σχαμαλινίχων καλούμενον καὶ ὅπερ Τζανζάκων ἐπονομάζουσιν· ἔνθα δὴ καὶ ἄλλον ἄρχοντα στρατιωτῶν κατεστήσατο.
[←132]
Α. Bryer και D. Winfield, The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos (Ουάσιγκτον 1985) 35.
[←133]
Σύμφωνα με τον Barrington Atlas (87, F4), βάσει τού Bryer και Winfield, ό. π., σελ. 14, σημείωση 51 και T. A. Sinclair, Eastern Turkey: an architectural and archaeological survey, τόμος 2, (Λονδίνο 1989) 261-62.
[←134]
Σύμφωνα με τον Barrington Atlas (87, Ε4), βάσει τού Bryer και Winfield, ό. π., 309-10, 312.
[←135]
Bryer και Winfield, ό. π., 312.
[←136]
Bryer και Winfield, ό. π., 50, 312.
[←137]
Ο Χαρσιώτης των Ποντίων, ο Κάνις των Βυζαντινών, που περνά από την Αργυρούπολη (Γκουμούσχανε) και χύνεται στον Εύξεινο Πόντο κοντά στην Τρίπολη (Τιρέμπολου), ονομαζόμενος πια Ντογανκέντ (ο Φιλαβωνίτης των Βυζαντινών).
[←138]
Σύμφωνα με τον Barrington Atlas of the Greek and Roman World (87, Ε4), βάσει τού N. Adontz, 1908, τόμος 1, κεφ. 3, 49.
[←139]
Ανάβ. 4.8.1: ἐντεῦθεν δ᾽ ἐπορεύθησαν οἱ Ἕλληνες διὰ Μακρώνων σταθμοὺς τρεῖς παρασάγγας δέκα. τῇ πρώτῃ δὲ ἡμέρᾳ ἀφίκοντο ἐπὶ τὸν ποταμὸν ὃς ὥριζε τὴν τῶν Μακρώνων καὶ τὴν τῶν Σκυθηνῶν.
[←140]
Σε επόμενο κεφάλαιο αναπτύσσουμε τούς λόγους για τούς οποίους, κατά τη γνώμη μας, οι Μύριοι βρέθηκαν αντιμέτωποι με τούς Μάκρωνες κοντά στη συμβολή των ποταμών Τσορούχ και Σορκουνλού, νοτιοδυτικά τής Χαρτ (Αϊντίντεπε).
[←141]
Ηρόδοτος 3.97:
Κόλχοι δὲ τὰ ἐτάξαντο ἐς τὴν δωρεὴν καὶ οἱ προσεχέες μέχρι Καυκάσιος ὄρεος (ἐς τοῦτο γὰρ τὸ ὄρος ὑπὸ Πέρσῃσι ἄρχεται, τὰ δὲ πρὸς βορέην ἄνεμον τοῦ Καυκάσιος Περσέων οὐδὲν ἔτι φροντίζει), οὗτοι ὦν δῶρα τὰ ἐτάξαντο ἔτι καὶ ἐς ἐμὲ διὰ πεντετηρίδος ἀγίνεον, ἑκατὸν παῖδας καὶ ἑκατὸν παρθένους.
[←142]
Aρριανός, Περίπλους Εὐξείνου Πόντου 10-15.
[←143]
F. R. Chesney, The expedition for the survey of the rivers Euphrates and Tigris, carried on by order of the British Government in the years 1835, 1836, and 1837 (Λονδίνο 1850) 289.
[←144]
Vivien de Saint Martin, Histoire Des Découvertes Géographiques Des Nations Européennes Dans Les Differentes Parties Du Monde (Παρίσι 1845) ii, 324
[←145]
W. Ainsworth, “A geographical commentary on the Anabasis of Xenophon”, στο J. Watson (επιμ.), Xenophon: Anabasis and Memorabilia (Λονδίνο 1854) 265-338.
[←146]
Βλέπε για παράδειγμα T. Mitford, “Thalatta, Thalatta: Xenophon’s view of the Black Sea”, Anatolian Studies 50 (2000) 127. R. Waterfield, Xenophon’s Retreat: Greece, Persia and the End of the Golden Age (Κέιμπριτζ Mασσ. 2006) 151.
[←147]
Ο Rennell 1816: 236 έχει προτείνει θέση τής πόλης Γυμνιάς κάπου ανατολικά τού Ερζερούμ, αλλά όχι ανατολικά τού Άρπα τσάι – Άρπασου, ώστε να υπάρχει συμβατότητα με την αφήγηση τού Ξενοφώντος, αφού εκεί προκύπτουν τα αναφερόμενα ονόματα (Αράξης, Άρπασος) και γεγονότα (υπόγεια σπίτια στην Αρμενία). Σύμφωνα με αυτή την άποψη, οι Έλληνες, φτάνοντας στον ποταμό Άρπασο και βλέποντας τη ροή του προς τον νότο, αφού πιο νότια ο ποταμός αυτός χύνεται στον Αράξη και πιο κάτω ο Αράξης ενώνεται με τον ποταμό Κύρο (Κούρα) και χύνεται στην Κασπία Θάλασσα, συνειδητοποίησαν το λάθος τους, στράφηκαν και πάλι προς τα δυτικά και κάπου εκεί συνάντησαν την πόλη Γυμνιάς. Ο Rennell τοποθετεί την πόλη Γυμνιάς επί τού ποταμού Αράξη, 55 χλμ ανατολικά από τις πηγές του, στο ανατολικό όριο τής Φασιανής, σε μεγάλη πόλη ή χωριό, το οποίο οι περιηγητές τού 18ου-19ου αιώνα αποκαλούν Κομασούρ, Κούμπας ή Κουμάκι.
[←148]
Rennell 1816: 244.
[←149]
Προκόπιος, Περί τῶν τοῦ δεσπότου Ἰουστινιανοῦ κτισμάτων, βιβλίο 3, κεφ. 4: …Ἐνταῦθα δὲ καὶ φρούρια ᾠκοδομήσατο τό τε Βαϊβερδὼν καλούμενον καὶ τὸ Ἄρεων….
[←150]
Claudia Sagona, “Literary Tradition”: 68.
[←151]
George Grote, History of Greece, Τόμος ΙX, ανατύπωση από την έκδοση Λονδίνου (Νέα Υόρκη 1880), 118.
[←152]
Α. Sagona, The Heritage of Eastern Turkey: From Earliest Settlements to Islam (Μελβούρνη 2006), 106-109.
[←153]
Στους οδικούς χάρτες η απόσταση Ερζιντζάν-Γκουμούσχανε είναι μόνο 131 χλμ, ενώ (θεωρώντας παρασάγγες των τριάντα σταδίων) ο Ξενοφών περιγράφει πορεία συνολικού μήκους τουλάχιστον 1.000 χλμ ανάμεσα στα χωριά με τις γυναίκες και την πόλη Γυμνιάς (στον ποταμό Αράξη 210 χλμ, στους Χαλδαίους, Ταόχους και Φασιανούς 60 χλμ, στα χωριά με τρόφιμα 12 χλμ, στο φρούριο των Ταόχων 180 χλμ, στους Χαλδαίους και τον Άρπασο ποταμό 300 χλμ, στη χώρα των Σκυθηνών 120 χλμ, στην πόλη Γυμνιάς 120 χλμ).
[←154]
Κατά την πρόταση ο Ξενοφών μπέρδεψε τον ποταμό (Δυτικό) Ευφράτη με τον Αράξη και οι Μύριοι δεν πορεύτηκαν κατά μήκος τού δεύτερου, αλλά κατά μήκος τού πρώτου, όχι προς τα ανατολικά αλλά προς τα δυτικά, μέχρι τη σημερινή πόλη Ερζιντζάν, ενώ στη συνέχεια, βαδίζοντας προς βορρά, βρήκαν την πόλη Γυμνιάς στη σημερινή Γκουμούσχανε ή κάπου εκεί κοντά, έχοντας διασχίσει τον ποταμό Χαρσίτ, τον οποίο ο Ξενοφών μπέρδεψε πάλι με τον ποταμό Άρπασο, αν και το αρχαίο όνομα τού ποταμού δεν ήταν Χαρσίτ, ενώ και η Γκουμούσχανε δεν έχει σχέση με τη Γυμνιάς, αφού είναι τουρκική λέξη που σημαίνει «οίκος τού ασημιού» (η Αργυρούπολις των Ποντίων).
[←155]
J. A. Freese (μετάφρ.), The Orations of Isocrates, τομ. 1 (Λονδίνο 1894), The Panegyricus, 55-114, στη σελ. 53.
[←156]
Iσοκράτης, Πανηγυρικός 145-149. Το σχετικό απόσπασμα παρατίθεται στο Κεφάλαιο 3: Το ιστορικό περιβάλλον της «Κύρου Ανάβασης». Η Ανταλκίδειος Ειρήνη (387/86 π.Χ.) και τα μετέπειτα.
[←157]
Βλέπε για παράδειγμα, Rennell, Illustrations: 225. W. Hamilton, Researches in Asia Minor, Pontus, and Armenia (Λονδίνο 1842): I, 197. R. H. Hewsen, Introduction to Armenian Historical Geography – II. The Boundaries of Achaemenid ‘Armina’, REArm, 17 (1983) 134. R. H. Hewsen (επιμ.), The geography of Ananias of Širak. The long and the short recensions (Βισμπάντεν 1992) 206.
[←158]
Δίων Χρυσόστομος, Λόγοι, Λόγος 18, Περί λόγου ἀσκήσεως.
[←159]
Ανάβ. 4.8.22: ἐνταῦθα ἔμειναν ἡμέρας ἀμφὶ τὰς τριάκοντα ἐν ταῖς τῶν Κόλχων κώμαις· κἀντεῦθεν ὁρμώμενοι ἐλῄζοντο τὴν Κολχίδα.
[←160]
Απολλώνιος Ρόδιος, Ἀργοναυτικά, 2, 381-85.
[←161]
τοῖς δ᾽ ἐπὶ Μοσσύνοικοι ὁμούριοι ὑλήεσσαν
ἑξείης ἤπειρον ὑπωρείας τε νέμονται,
δουρατέοις πύργοισιν ἐν οἰκία τεκτήναντες
κάλινα καὶ πύργους εὐπηγέας, οὓς καλέουσιν
μόσσυνας, καὶ δ’ αὐτοὶ ἐπώνυμοι ἔνθεν ἔασιν.
[←162]
Απολλώνιος Ρόδιος, Ἀργοναυτικά, 2, 375-80.
[←163]
ἔνθα δὲ Δοίαντος πεδίον, σχεδόθεν δὲ πόληες
τρισσαὶ Ἀμαζονίδων· μετὰ δὲ σμυγερώτατοι ἀνδρῶν,
τρηχείην Χάλυβες καὶ ἀτειρέα γαῖαν ἔχοντες
ἐργατίναι, τοὶ δ᾽ ἀμφὶ σιδήρεα ἔργα μέλονται.
ἄγχι δὲ ναιετάουσι πολύρρηνες Τιβαρηνοί
Ζηνὸς Ἐυξείνοιο Γενηταίην ὑπὲρ ἄκρην.
[←164]
Απολλώνιος Ρόδιος, Ἀργοναυτικά, 2, 375-80.
[←165]
κεῖθεν δ᾽ οὐ μάλα πουλὺ διὲξ ἁλὸς ἀντιπέραιαν
γῆν Μαριανδυνῶν ἐπικέλσετε νοστήσαντες,
ἔνθα μὲν εἰς Ἀίδαο καταιβάτις ἐστὶ κέλευθος,
ἄκρη δὲ προβλὴς Ἀχερουσιὰς ὑψόθι τείνει,
δινήεις τ᾽ Ἀχέρων, αὐτὴν διὰ νειόθι τέμνων
ἄκρην, ἐκ μεγάλης προχοὰς ἵησι φάραγγος.
ἀγχίμολον δ᾽ ἐπὶ τῇ πολέας παρανεῖσθε κολωνούς
Παφλαγόνων, τοῖσίν τ᾽ Ἐνετήιος ἐμβασίλευε
πρῶτα Πέλοψ, τοῦ περ καὶ ἀφ᾽ αἵματος εὐχετόωνται.