[←1]
Το κεφάλαιο αυτό βασίζεται σε άρθρο που έχει δημοσιευτεί στα αγγλικά: Iordanis K. Paradeisopoulos, “Route and Parasangs in Xenophon’s Anabasis”, GRBS 54 (2014) 220–254.
[←2]
Lendle, Kommentar (1995).
[←3]
E. H. Bunbury, A History of Ancient Geography I (Λονδίνο 1879) 354 σημ. 5.
[←4]
Manfredi, La Strada (1986).
[←5]
Πρβλ. Gassner, “Der Zug” και Lendle, Kommentar: 105–106 και 291.
[←6]
Στις 6 Μαρτίου 401 π.Χ. κατά Rennell, Illustrations (1816) και Koch, Der Zug (1850).
[←7]
Glombiowski 1994.
[←8]
Βλέπε για παράδειγμα Lane Fox, The Long March: 46. Πρβλ. Brennan 2012.
[←9]
Πρβλ. Rood 2012: 175.
[←10]
C. Tuplin, Topoi Suppl. 1: 405.
[←11]
Higgins 1977: 95.
[←12]
Purves 2010: 168.
[←13]
Rood, “Xenophon’s Parasangs”, JHS 130 (2010) 51-66.
[←14]
C. Tuplin, “On the track of the Ten Thousand”, REA 101 (1999) 331-66, στη σελ. 341.
[←15]
Βλέπε πιο πάνω, Πίνακα 4.3 Κεφαλαίου 4.
[←16]
Ainsworth, 1854: 323.
[←17]
Πρβλ. Rood 2012: 175.
[←18]
Rennell, Illustrations: 225.
[←19]
Hamilton, Researches: I, 197.
[←20]
Kinneir, Journey (1818).
[←21]
Ainsworth, “A geographical commentary”: 326.
[←22]
Ainsworth, Travels: 186.
[←23]
A. Boucher, L’Anabase de Xénophon (Retraite des dix mille) avec un commentaire historique et militaire (Παρίσι 1913).
[←24]
Lehmann-Haupt C. F., “Zum Rückzug der Zehntausend,” στο J. Kromayer (επιμ.), Antike Schlachtfelder IV (Βερολίνο 1931) 243–260.
[←25]
Manfredi, La Strada (1986).
[←26]
Lendle, Kommentar: 249.
[←27]
Lendle, Kommentar: 259.
[←28]
Ο χάρτης τού Lendle, Kommentar: xxxi αναπαράγεται στο Lane Fox, The Long March: xii. Eπίσης στο Lee, A Greek Army: 21 και αλλού.
[←29]
Βλέπε C. Tuplin, “Review of O. Lendle, Kommentar zu Xenophons Anabasis”, CR 48 (1998), 286-288.
[←30]
A. G. Sagona και C. Sagona, Archaeology at the North-East Anatolian Frontier, Ι, An Historical Geography and a Field Survey of the Bayburt Province (Λουβαίν 2004), Χάρτης 7, 283.
[←31]
Lehmann-Haupt 1931: 243–260. Manfredi, La Strada: 204-5. Lendle, Kommentar: 232.
[←32]
Kinneir, Journey: 485. Ainsworth, Travels: 176. Boucher, L’Anabase: xvii, κλπ.
[←33]
ἐτετείχιστο μέν νυν ἡ Βαβυλὼν τρόπῳ τοιῷδε, ἔστι δὲ δύο φάρσεα τῆς πόλιος. τὸ γὰρ μέσον αὐτῆς ποταμὸς διέργει, τῷ οὔνομα ἐστὶ Εὐφρήτης· ῥέει δὲ ἐξ Ἀρμενίων, ἐὼν μέγας καὶ βαθὺς καὶ ταχύς· ἐξιεῖ δὲ οὗτος ἐς τὴν Ἐρυθρὴν θάλασσαν.
[←34]
… τὰς πηγὰς ἔχων ἐν τῷ προσβορείῳ μέρει τοῦ Ταύρου, ῥέων δ ’ ἐπὶ δύσιν διὰ τῆς Ἀρμενίας τῆς μεγάλης καλουμένης μέχρι τῆς μικρᾶς, ἐν δεξιᾷ ἔχων ταύτην ἐν ἀριστερᾷ δὲ τὴν Ἀκιλισηνήν.
[←35]
… εἶθ ’ ὁ Ἄβος, ἀφ ’ οὗ καὶ ὁ Εὐφράτης ῥεῖ καὶ ὁ Ἀράξης, ὁ μὲν πρὸς δύσιν ὁ δὲ πρὸς ἀνατολάς.
[←36]
W. Smith, Dictionary of Greek και Roman Geography I (Λονδίνο 1856), 7.
[←37]
Pontos, Barrington Atlas 87 D4.
[←38]
… κατὰ Δάστειρα εὔυδρον ὄρος καταλαβόμενος ( πλησίον δ ’ ἦν καὶ ὁ Εὐφράτης ὁ διορίζων τὴν Ἀκιλισηνὴν ἀπὸ τῆς μικρᾶς Ἀρμενίας )…
[←39]
Πλίνιος, Historia Naturalis 6.26.
[←40]
Araxos eodem monte quo Ευφράτης, VI p. intervallo.
[←41]
Πλίνιος, HN 5.83. Καρηνῖτις είναι η περιοχή τού Ερζερούμ. Πρβλ. Στράβωνα 11.14.5.
[←42]
Πλίνιος, HN 5.84.
[←43]
Πλίνιος, HN 6.128.
[←44]
tam vicinum Arsaniae fluere eum in regione Arrhene Claudius Caesar auctor est, ut, cum intumuere, confluant nec tamen misceantur leviorque Arsanias innatet MMMM ferme spatio, mox divisus in Euphraten mergatur.
[←45]
Πλούταρχος, Λούκουλλος 31.4.
[←46]
ἀλλὰ τὴν δύναμιν ἀναλαβὼν ἡμέρᾳ τετάρτῃ παρεστρατοπέδευσε τοῖς Ῥωμαίοις, ἐν μέσῳ λαβὼν τὸν Ἀρσανίαν ποταμόν.
[←47]
Πλούταρχος, Πομπήιος 32.3-4.
[←48]
… περὶ τὸν Εὐφράτην καταλαβὼν αὐτὸν ὁ Πομπήϊος παρεστρατοπέδευσε. καὶ δεδιὼς μὴ φθάσῃ περάσας τὸν Εὐφράτην, ἐκ μέσων νυκτῶν ἐπῆγεν ὠπλισμένην τὴν στρατιάν …
[←49]
Rennell, Illustrations: 221.
[←50]
ἔστι δὲ καὶ ἕτερα ἀξιόλογα ἀπὸ τῆς τοῦ Εὐφράτου ποταμοῦ ἐκτροπῆς, τὸ μὲν συνάπτον τῷ Εὐφράτῃ ποταμῷ, οὗ τὸ πέρας ἐπέχει μοίρας οα∠′ μ∠′, τὸ δὲ κατὰ τὰς πηγὰς τοῦ [μέ]ρου[ς] (;) πέρας οζ′ μα′, καὶ τὸ ἀπολαμβανόμενον τοῦ Τίγριδος ἐν τῇ Ἀρμενίᾳ μέρος ἀπὸ τοῦ γινομένου ὑπὸ τῆς μεσημβρινῆς πλευρᾶς τμήματος μέχρι τῶν πηγῶν αὐτοῦ τοῦ Τίγριδος…
[←51]
K. F. A. Nobbe, Claudii Ptolemaei Geographia II (Λειψία 1845), 51: «ἔστι δὲ καὶ ἕτερα ἀξιόλογα [ὄρη]…».
[←52]
E. L. Stevenson, The Geography by Claudius Ptolemy (Νέα Υόρκη 1932).
[←53]
A. Diller, κριτική στο Isis 22 (1935) 533–539).
[←54]
Stevenson, ό. π., 124.
[←55]
A. Stückelberger και G. Graßhoff, Ptolemaios Handbuch der Geographie (Βέρνη 2006).
[←56]
Johannes Engels στο Aestimatio 8 (2011) 101–109 στη σελ. 103.
[←57]
Rennell, Illustrations: 211.
[←58]
Rennell, Illustrations: 207 σημ.
[←59]
Rennell, Illustrations: 211.
[←60]
Προκόπιος, Περὶ Κτισμάτων 3.5.
[←61]
Ταῦτα μὲν οὖν ἐν Ἀρμενίᾳ, ἣ ἔστιν ἐν δεξιᾷ Εὐφράτου ποταμοῦ, εἰργάσατο· ὅσα δέ οἱ ἐν Ἀρμενίᾳ τῇ μεγάλῃ πεποίηται, ἐρῶν ἔρχομαι. Ἡνίκα Θεοδόσιος ὁ Ῥωμαίων βασιλεὺς τὴν Ἀρσάκου ἐπικράτειαν ἔσχεν, ᾗπέρ μοι ἔναγχος δεδιήγηται, φρούριον ἐπί τινος τῶν λόφων ᾠκοδομήσατο τοῖς προσιοῦσιν εὐάλωτον, ὃ δὴ Θεοδοσιούπολιν ἐπωνόμασε.
[←62]
Προκόπιος, Ὑπὲρ Πολέμων 1.17.
[←63]
Ἔκ τε γὰρ τῶν ἐν Ταύροις Ἀρμενίων καὶ χώρας τῆς Κελεσηνῆς ποταμὸς Εὐφράτης ἐν δεξιᾷ ῥέων γῆν τε πολλὴν περιβάλλεται καὶ ποταμῶν οἱ ἄλλων τε ἀναμιγνυμένων καὶ αὐτοῦ Ἀρσίνου…
[←64]
Lendle, Kommentar: 247, 250, 259.
[←65]
Σήμερα Εγιρμέτς (Eğirmeç), στο παρελθόν Σεϊχαλάν (Şeyxalan). Index Anatolicus – Eğirmeç köy – Muş.
[←66]
Στο παρελθόν Καρακιλίσε (Karakilise, Μαύρη Εκκλησία), αργότερα Καρακιοσέ (Karaköse), σήμερα Αγρί (Ağrı) στην Ανατολική Τουρκία.
[←67]
Στο παρελθόν Ντουτάχ (Dutax), σήμερα Τουτάκ (Tutak), 40 χλμ νοτιοδυτικά τού Αγρί (Ağrı).
[←68]
H. F. B. Lynch, Α rmenia: Travels and Studies II (Λονδίνο 1901) 175–176.
[←69]
The Penny Cyclopædia 25 (Λονδίνο 1843) 472.
[←70]
Paradeisopoulos 2013: 657–658 και σημ. 81.
[←71]
Οι πηγές αυτών των δύο ποταμών βρίσκονται κοντά. Πρβλ. Πλίνιο πιο πάνω.
[←72]
Lynch, Armenia II: 193.
[←73]
Σήμερα Οτλούκ-καπι (Otlukkapı), στο παρελθόν Ερτέβ (Hertev). Ind. Anat.-Otlukkapı-Pasinler–Erzurum.
[←74]
Σήμερα Γιαστούκτεπε (Yastıktepe), στο παρελθόν Κετβάν (Ketvan). Ind. Anat.-Yastıktepe-Pasinler–Erzurum.
[←75]
Paradeisopoulos 2013: 657–658.
[←76]
Στο προηγούμενο κεφάλαιο (Paradeisopoulos 2013: 670) έχουμε αναφέρει την πιθανή σύγχυση μεταξύ Δυτικού Ευφράτη (Καρασού) και Αράξη (Αράς) στην περιοχή των γειτονικών πηγών τους.
[←77]
Paradeisopoulos 2013: 658–659.
[←78]
Lendle Kommentar: 239.
[←79]
Koch, Der Zug: 93.
[←80]
W. Strecker, Beiträge zur geographischen Erklärung des Rückzuges der Zehntausend (Βερολίνο 1870).
[←81]
Lendle Kommentar: 239.
[←82]
F. Segl, Vom Kentrites bis Trapezus (Ερλάνγκεν 1925) και Lehmann-Haupt 1931.
[←83]
F. Segl, ό. π.
[←84]
Lynch, Armenia II: 174-197.
[←85]
James Brant και A. G. Glascott, “Notes of a Journey Through a Part of Kurdistán, in the Summer of 1838,” JRGS 10 (1840), 341–434, στις σελ. 345–349. Επίσης υποκόμης Pollington, “Notes on a Journey from Erz-Rúm, by Músh, Diyár-Bekr, και Bíreh-jik, to Aleppo, in June, 1838,” JRGS 10 (1840) 445–454, στις σελ. 445–447.
[←86]
Brant και Glascott 1840: 349.
[←87]
Lendle, Kommentar: 231.
[←88]
Kinneir, Journey: 378.
[←89]
Christopher Clay, “Labour Migration and Economic Conditions in Nineteenth-Century Anatolia,” στο Sylvia Kedourie (επιμ.), Turkey before and after Ataturk (Άμπινγκτον 1999) 1–32, στη σελ. 13.
[←90]
Lendle, Kommentar: 223–248.
[←91]
Lendle, Kommentar: 247.
[←92]
Πρβλ. Χάρτες 1 και 2 στο Paradeisopoulos 2013 (Χάρτες 5.1 και 5.2. εδώ).
[←93]
Lendle, Kommentar: 229.
[←94]
Στις 27 Φεβρουαρίου 400 όπως έχουμε προτείνει στο Κεφάλαιο 5 (Paradeisopoulos 2013: 659).
[←95]
Rennell, Illustrations: 232, σημείωση.
[←96]
Lendle, Kommentar: 291.
[←97]
Lendle, Kommentar: 260.
[←98]
Lendle, Kommentar: 259–260.
[←99]
Lendle, Kommentar: 260.
[←100]
Paradeisopoulos 2013: 660–661. Βλέπε προηγούμενο κεφάλαιο.
[←101]
Paradeisopoulos 2013: 657–658. Οι χιλιομετρικές αποστάσεις στο προηγούμενο κεφάλαιο, από την ορεινή διάβαση βόρεια τής Χουνούς μέχρι τη θερμή πηγή (στην Ελίτζα/Αζιζιγιέ), συνδέθηκαν με διαδρομή μέσω Κιοπρουκιόι. Εδώ προτείναμε μια κάπως συντομότερη διαδρομή κατευθείαν προς τα βορειοδυτικά (Χάρτης 6.8), αλλά αυτό προσφέρει πλεονεκτήματα επειδή, όπως αναφέρθηκε πιο πάνω, η πορεία στο σκέλος αυτό πραγματοποιήθηκε με μειωμένη ταχύτητα, σε βαθύ χιόνι και κάτω από σφοδρό άνεμο.
[←102]
Paradeisopoulos 2013: 664–667.
[←103]
Edwards 1988: 126–127. Ο Αράξης, στο αρχικό του τμήμα, ονομαζόταν τόσο Φάσις όσο και Αράξης (Έραξ): Κωνσταντίνος Ζ’ Πορφυρογέννητος, Περί Διοικήσεως τής Αυτοκρατορίας 45.
[←104]
Edwards 1988: 127 στο Paradeisopoulos 2013: 662.
[←105]
Πρβλ. Kurkjian, History: 38–39. Herzfeld, Persian Empire: 313.
[←106]
Sagona, “Literary Tradition”: 30, όπως αναφέρεται στο Paradeisopoulos 2013: 662.
[←107]
Το όνομα τής οροσειράς η οποία συνδέει τον Αντίταυρο με τον Καύκασο: Smith, Dictionary: 373.
[←108]
Ίσως ο Πλίνιος εννοεί εδώ τα Μοσχικά όρη, επειδή τα Κεραύνια όρη, σύμφωνα με τον Στράβωνα 11.4.1, ήσαν το ανατολικό τμήμα τού Καυκάσου, που κρέμεται πάνω από την Κασπία θάλασσα και διαμορφώνει το βόρειο όριο τής Αλβανίας. Πρβλ. Πτολεμαίο Γεωγρ. 5.13.5.
[←109]
Planitiem omnem a Cyro usque Albanorum gens tenet, mox Hiberum, discreta ab iis amne Ocazane in Cyrum Caucasis montibus defluente. … Ultra [Parihedros montes] sunt Colchicae solitudines, quarum a latere ad Ceraunios verso Armenochalybes habitant et Moschorum tractus ad Hiberum amnem in Cyrum defluentem.
[←110]
FGrHist 1 F 203, από Στέφανο Βυζάντιο: Χαλύβοισι πρὸς νότον Ἀρμένιοι ὁμουρέουσι.
[←111]
Όπως έχει προταθεί από τον Lehman-Haupt 1931. Από την άλλη πλευρά κατά τον Lendle, Kommentar: 251 χάρτης, δεν υπάρχει πορεία στην υποτιθέμενη κύρια περιοχή διαμονής των Χαλδίων (κοιλάδα τού Ζίβιν).
[←112]
Επειδή, σύμφωνα με την C. Sagona, “Did Xenophon take the Aras High Road? Observations on the Historical Geography of North-East Anatolia,” στο A. Sagona (επιμ.) A View from the Highlands (Λουβαίν 2004), 299-333, στη σελ. 308, τα εδάφη των Χαλδίων βρίσκονταν κυρίως στην κοιλάδα τού μικρού ποταμού Ζίβιν, αλλά εκτείνονταν σε γενική κατεύθυνση βορρά-νότου από το Kαρς μέχρι την αρχαία Τούσπα, τη σημερινή Βαν.
[←113]
Edwards 1988: 127.
[←114]
πόλιν μὲν οὐκ εἶχεν οὐδ᾽ οἰκίας, συνεληλυθότες δ᾽ ἦσαν αὐτόσε καὶ ἄνδρες καὶ γυναῖκες καὶ κτήνη πολλά … οὐ γὰρ ἦν ἁθρόοις περιστῆναι, ἀλλ᾽ ἀπότομον ἦν κύκλῳ.
[←115]
Πρβλ. Lehman-Haupt 1931, Lendle, Kommentar: 251 και Χάρτη 6.2.
[←116]
Edwards 1988: 128.
[←117]
Lendle, Kommentar: 261.
[←118]
Lendle, Kommentar: 262.
[←119]
Σύγκρινε την πρόταση τού Lendle με εκείνες των Lehman-Haupt και Manfredi στους Χάρτες 6.2-3.
[←120]
Πρβλ. Paradeisopoulos 2013: 675 σημ. 111.
[←121]
Βλέπε την κριτική τού C. Tuplin, CR 48 (1998), 286–288.
[←122]
Paradeisopoulos 2013: 664 σημ. 76, 686 σημ. 135.
[←123]
Lendle, Kommentar: 272.
[←124]
Πρβλ. Paradeisopoulos 2013: 686.
[←125]
Πρβλ. The Archaeological Settlements of Turkey, www.tayproject.org.
[←126]
Yasin Topaloğlu, “Historical and Archaeological Research in Sarıkamış”, Journal of the Institute of Social Sciences (Spring 2008), 197-216 at 216.
[←127]
Sagona, στο A View from the Highlands, 309.
[←128]
Paradeisopoulos 2013: 662 καθώς και στο προηγούμενο κεφάλαιο.
[←129]
Στο προηγούμενο κεφάλαιο (Paradeisopoulos 2013: 663–664).
[←130]
Lendle, Kommentar: 249.
[←131]
Jan P. Stronk, κριτική παρουσίαση τού Lendle, Kommentar στο Mnemosyne Ser. IV 51 (1998) 228–238, στη σελ. 231.
[←132]
Πρβλ. Paradeisopoulos 2013: 663–664 και σημ. 73, καθώς και στο προηγούμενο κεφάλαιο.
[←133]
Για παράδειγμα Rood 2012: 170.
[←134]
Paradeisopoulos 2013: 652–654, καθώς και στο προηγούμενο κεφάλαιο.
[←135]
540 στάδια κατά τον Ηρόδοτο (5.54) με 30 στάδια ανά παρασάγγη (5.53) είναι 18 παρασάγγες.
[←136]
Πρβλ. Stronk 1998: 230.
[←137]
Paradeisopoulos 2013: 680, καθώς και στο προηγούμενο κεφάλαιο.
[←138]
Υπάρχει σφάλμα 5 παρασαγών στο σύνολο (πρβλ. Πίνακα 6.1, συνθήκη θ). Έτσι, αν υπήρχαν συνολικά 1.150 παρασάγγες, τότε ήσαν 615 στην Κάθοδο. Αντίστροφα, αν υπήρχαν 620 παρασάγγες στην Κάθοδο, τότε ήσαν συνολικά 1.155 παρασάγγες.
[←139]
Θεωρούμε 2 ημέρες πορείας και 6 στάθμευσης αντί για τις 8 ημέρες πορείας τού Ξενοφώντος. Πρβλ. Rennell, Illustrations: 257–258. Η απόσταση μεταξύ Κερασούντος (Γκίρεσουν) και Κοτυώρων (Ορντού) είναι 43 χλμ. Κατά Rennell, το ταξίδι μέσα στη χώρα των Μοσσυνοίκων, όσο κυκλικό κι αν ήταν, δεν ήταν δυνατό να είχε διαρκέσει 8 ημερήσιες πορείες, επίσης επειδή το πρώτο τμήμα μεταξύ Κερασούντος και ανατολικού ορίου Μοσσυνοίκων διανύθηκε σε μια πρόσθετη πορεία (5.4.1–2), ενώ και το τελευταίο τμήμα μεταξύ δυτικού ορίου Μοσσυνοίκων και Κοτυώρων διανύθηκε σε δυό ακόμη πορείες (5.5.3). Πρβλ. την άποψη τού Lendle πιο κάτω.
[←140]
Κούναξα-Καρδούχοι + Καρδούχοι-Τραπεζούς + Τραπεζούς-Κοτύωρα = 178 + 397 + 40 = 615 παρασάγγες.
[←141]
Ainsworth, Travels: 186.
[←142]
Lordkipanidze, Phasis: 18, αναφερόμενο σε Paradeisopoulos 2013: 660 σημ. 58.
[←143]
Οι πιθανοί λόγοι τού Ξενοφώντος συζητήθηκαν στα δύο προηγούμενα κεφάλαια (Paradeisopoulos 2013: 677–678 και 685–686).
[←144]
Στο προηγούμενο κεφάλαιο (Paradeisopoulos 2013: 664) έχει αναφερθεί η πιθανότητα ότι ο Ξενοφών, προκειμένου να διασφαλίσει την αξιοπιστία των αθροιστικών του στοιχείων σε αυτό το σκέλος τής διαδρομής, ίσως μετέφερε στις καταγραφές πορείας στις χώρες των Ταόχων και των Χαλδίων τούς 50 παρασάγγες (πορεία 10 ημερών) τούς οποίους είχε αφαιρέσει από το επόμενο σκέλος μεταξύ πόλης Γυμνιάς και όρους Θήχης.
[←145]
Rennell, Illustrations: 257–258. Το θέμα εξετάζεται πιο αναλυτικά στο Κεφάλαιο 10.
[←146]
Lendle, Kommentar: 310–311.
[←147]
Οι 7 μήνες τής Ανάβασης τού Κύρου (Έφεσος-Κούναξα), δηλαδή η διαφορά ανάμεσα στον ένα χρόνο και τρεις μήνες τής εκστρατείας (Έφεσος-Κοτύωρα, 7.8.26) και τούς οκτώ μήνες τής Καθόδου των Μυρίων (Κούναξα-Κοτύωρα, 5.5.4), σε σεληνιακούς μήνες ισούνται με 210 ημέρες και όχι 213 (7 ημερολογιακούς μήνες), όπως δεχτήκαμε στο κεφάλαιο τής χρονολόγησης. Όλες οι ημέρες πορείας και στάθμευσης στην Ανάβαση τού Κύρου (Έφεσος-Κούναξα) παρέχονται από τον Ξενοφώντα, εκτός από τη διάρκεια τής παραμονής στις Σάρδεις. Προκειμένου να εξασφαλίζεται άθροισμα 210 ημερών (7 σεληνιακών μηνών) αντί για 213 (7 ημερολογιακών μηνών), πρέπει να μειώσουμε κατά 3 ημέρες τη διάρκεια τής παραμονής στις Σάρδεις (από 23 σε 20 ημέρες).