6. Διαδρομή και παρασάγγες στην Κύρου Ανάβαση

<-5. Υπόδειγμα χρονολόγησης

7. Αναλογίες μεταξύ παρασάγγη και ώρας σταθμών αλλαγής->

Στο προηγούμενο κεφάλαιο δείξαμε ότι οι επιπλέον ημέρες πορείας και στάθμευσης τού Διόδωρου αποτελούν τον μόνο πρόσθετο χρόνο που απαιτείται για να κλείσουν τα κενά στη χρονολόγηση των γεγονότων στην Κύρου Ανάβαση τού Ξενοφώντος και για να συμφωνήσουν οι αναλυτικές του πληροφορίες χρόνου με τις αντίστοιχες αθροιστικές.1 Εξετάσαμε επίσης την άποψη ότι αποτελούν μεταγενέστερες παρεμβολές εκείνες οι παράγραφοι στην Κύρου Ανάβαση που αναφέρουν αθροιστικές πληροφορίες χρόνου και απόστασης. Όμως οι επικρατούσες απόψεις για τη διαδρομή και τη χρονολόγηση τής Καθόδου των Μυρίων, οι οποίες δεν λαμβάνουν υπόψη τον Διόδωρο, πιο σύγχρονη από τις οποίες είναι εκείνη του Λέντλε,2 εξακολουθούν να αναπαράγουν ένα παράδοξο. Ισχυρίζονται ότι λείπουν μήνες από την αφήγηση τού Ξενοφώντος αλλά ταυτόχρονα υιοθετούν τη συντομότερη διαδρομή. Φυσικά προκύπτουν ερωτήματα: Πού είναι οι ημέρες που λείπουν; Δεν είναι αυτές ημέρες πορείας; Είναι όλες ημέρες στάθμευσης; Πού;

Σύμφωνα με τον Διόδωρο (14.29.3) οι Έλληνες πορεύτηκαν από την πόλη Γυμνιάς (Γυμνασία) στο όρος Θήχης (Χήνιον) σε δεκαπέντε ημέρες και όχι στις πέντε τού Ξενοφώντος (Ανάβ. 4.7.20–21). Η αξιοπιστία τής αφήγησης τού Διόδωρου συζητήθηκε στο προηγούμενο κεφάλαιο. Άλλοι όμως πιστεύουν, χωρίς αιτιολόγηση, ότι οι δεκαπέντε ημέρες πορείας από την πόλη Γυμνιάς στο όρος Θήχης είναι εσφαλμένες.3 Οι Μύριοι πιθανώς πορεύτηκαν ανατολικά πιστεύοντας ότι ο ποταμός Φάσις (δηλαδή ο Αράξης) ήταν ο Φάσις τής Κολχίδας (δηλαδή ο Ριόνι). Ακολούθησαν αυτόν τον ποταμό ακόμη και αφού διέσχισαν τον παραπόταμό του, τον Άρπασο, μέχρι την προς νότο καμπή τού Αράξη.4 Εκεί, στη χώρα των Σκυθηνών, κατάλαβαν το λάθος τους, κινήθηκαν προς βορρά και βρήκαν την πόλη Γυμνιάς στο Γκυουμρί τής σημερινής Αρμενίας. Εφοδιάστηκαν με οδηγούς, που τούς πήγαν στο όρος Θήχης. Δείξαμε ότι η πληροφορία που παρέχεται από τον Διόδωρο, δηλαδή 15 αντί για 5 ημέρες πορείας από την πόλη Γυμνιάς στο όρος Θήχης (14.29.3), καθώς και 19 επιπλέον ημέρες στάθμευσης (14.29.1–2), συμπληρώνει την περιγραφή τού Ξενοφώντος σε ένα υπόδειγμα σχετικής χρονολόγησης, το οποίο κλείνει τα κενά στην αφήγηση τού Ξενοφώντος καθιστώντας συμβατές τις λεπτομερείς χρονικές του πληροφορίες με τις αντίστοιχες αθροιστικές. Το υπόδειγμα αυτό χρησιμοποιήθηκε για τον προσδιορισμό των ημερομηνιών των γεγονότων. Δείξαμε ότι η μεταγενέστερη έναρξη τής εκστρατείας αποδεικνύεται βέβαιη και σαφώς προτιμότερη5 από την παραδοσιακή ημερομηνία αναχώρησης από τις Σάρδεις6 ή από προγενέστερη έναρξη.7 Οι 29 επιπλέον ημέρες τού Διόδωρου καθιστούν περιττή την υπόθεση για «κενό χιονιού» στην αφήγηση τού Ξενοφώντος.8 H εκστρατεία αναχώρησε από τις Σάρδεις στις 20 Μαΐου 401 π.Χ., η μάχη στα Κούναξα έλαβε χώρα στις 19 Νοεμβρίου, οι Έλληνες έφτασαν στην Τραπεζούντα στις 25 Μαΐου 400 και στα Κοτύωρα στις 20 Ιουλίου. Είχαν ανέβει στο όρος Θήχης στις 15 Μαΐου και είχαν φάει το «τρελό μέλι» στις 20 Μαΐου.

Στο κεφάλαιο αυτό θα εστιάσουμε στους παρασάγγες. Θα ελέγξουμε την υπόθεση ότι οι επιπλέον ημέρες τού Διόδωρου κλείνουν τα κενά όχι μόνο στη χρονολόγηση τής Κύρου Ανάβασης αλλά και στο συνολικό μήκος τής πορείας. Όπως δείξαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο, η πρότασή μας για τη διαδρομή τής Καθόδου των Μυρίων θεωρεί ότι υπήρξε κίνηση προς τα ανατολικά, με αφετηρία τα αρμενικά χωριά με το υπόγεια σπίτια, που βρίσκονταν μεταξύ Ερζερούμ και Άσκαλε. Θα ξεκινήσουμε λοιπόν εδώ προσπαθώντας να προσδιορίσουμε τη θέση αυτών των χωριών πέρα από τις πηγές τού Ευφράτη και να δείξουμε τον λόγο για τον οποίο ο ποταμός αυτός δεν ήταν ο Μουράτ (Ανατολικός Ευφράτης), όπως θεωρείται απ’ όλες σχεδόν τις προτάσεις, αλλά ο Καρασού (Φρατ, «Δυτικός» Ευφράτης). Επίσης, λαμβάνοντας υπόψη το επιχείρημα ότι πέρα από αυτά τα χωριά η αφήγηση τού Ξενοφώντος «φαίνεται ότι χρειάζεται να βολέψει πάρα πολλούς παρασάγγες», καθώς και ότι «η έννοια τής πρόθεσης παρὰ παραμένει αμφισβητούμενη» στην έκφραση «παρὰ τὸν ποταμόν» τού Ξενοφώντος (4.6.4),9 θα εξετάσουμε εναλλακτικές διαδρομές στις χώρες των Ταόχων και των Χαλδίων. Θα δείξουμε ότι ακόμη και χωρίς πορεία κατά μήκος τού Αράξη, οι επιπλέον ημέρες τού Διόδωρου κλείνουν τα κενά στην Κύρου Ανάβαση.

Προτάσεις για τη διαδρομή τής Καθόδου των Μυρίων

Στην εκτεταμένη βιβλιογραφία τη σχετική με την έννοια τού παρασάγγη στην Κύρου Ανάβαση τού Ξενοφώντος, οι απόψεις που έχουν εκφραστεί ποικίλουν μεταξύ άκρων: Μερικοί ερευνητές πιστεύουν ότι ο παρασάγγης ήταν οπωσδήποτε μονάδα απόστασης, επειδή ο Ξενοφών δεν κάνει καμία προσπάθεια να τον εξηγήσει, θεωρώντας ότι οι αναγνώστες του ήσαν εξοικειωμένοι με την εξήγηση που είχε δώσει ο Ηρόδοτος.10 Από την άλλη πλευρά υπάρχουν ισχυρισμοί ότι ο Ξενοφών

«καταγράφει τούς αριθμούς των σταθμών και παρασαγγών που διανύθηκαν από τον στρατό τού Κύρου, όχι μόνο για να δώσει στο βιβλίο του αέρα αυθεντικότητας, αλλά και για να υποδείξει σιωπηλά την ολοένα βαθύτερη παγίδευση των Ελλήνων σε περσικό έδαφος».11 Έτσι «η χρήση των παρασαγγών είναι ένας τρόπος που επιτρέπει στον αναγνώστη να μοιραστεί την απορία τού στρατού, καθώς αγωνίζεται σε άγνωστο χώρο».12

Έχει επίσης προταθεί ότι ο παρασάγγης στην Κύρου Ανάβαση εξυπηρετεί λογοτεχνική λειτουργία.13 Και πάλι όμως,

«το μόνο πράγμα στην Κύρου Ανάβαση που θα μπορούσε κανείς να αποκαλέσει πραγματικό “πλαίσιο” είναι η (σχεδόν) συστηματική καταγραφή σταθμών και παρασαγγών στα βιβλία πρώτο έως τέταρτο».14

Φαίνεται ότι αυτή η διαφωνία συνδέεται με ένα δεύτερο μήκος παρασάγγη, που αναφέρεται από τον Ξενοφώντα στο τελευταίο σκέλος τής Ανάβασης, από τον ποταμό Χαμπούρ μέχρι τα Κούναξα και τη μάχη. Όπως έχουμε ήδη σημειώσει, ο Ξενοφών αναφέρει 35 παρασάγγες (Ανάβ. 1.5.1) από τον ποταμό «Αράξη» (Χαβώρα, Χαμπούρ) μέχρι την Κορσωτή και 90 παρασάγγες (1.5.5) από την Κορσωτή μέχρι τις Πύλες. Αυτοί οι 125 παρασάγγες αντιστοιχούν σε 379 χλμ και συνεπάγονται πολύ μειωμένο μήκος παρασάγγη σε αυτό το τμήμα.15 Όμως κύρια πηγή τής διαφωνίας για την έννοια τού παρασάγγη είναι οι πολλές διαφορετικές και αντιτιθέμενες προτάσεις για τη διαδρομή τής Καθόδου των Μυρίων στο σκέλος της από τη διάσχιση τού ποταμού Κεντρίτη μέχρι τον Ευφράτη τού Ξενοφώντος και από εκεί στο όρος Θήχης. Οι Χάρτες 6.1 έως 6.4 απεικονίζουν κάποιες εναλλακτικές απόψεις.

Χάρτης 6.1: Οι προτάσεις των Ρένελ (1816), Κίνεϊρ (1818) και Έϊνσγουερθ (1844)

Στον Χάρτη 6.1 παρουσιάζονται παλαιότερες απόψεις τού 19^ου αιώνα. Ο Ρένελ (1816, αριθ. 1 στον Χάρτη 6.1) ερμηνεύει το εδάφιο 4.6.4 τής Κύρου Ανάβασης ως «επτά ημέρες δίπλα στον Αράξη». Η διαφωνία για το ακριβές νόημα τού εδάφιου φαίνεται ότι δεν έχει σχέση με το ίδιο το κείμενο, αλλά μάλλον με τον τρόπο με τον οποίο αυτό ερμηνεύτηκε για να εξυπηρετηθούν προτάσεις για τη διαδρομή των Μυρίων. Προφανώς η διατύπωση «παρὰ τὸν Φᾶσιν ποταμόν» σημαίνει «δίπλα στον ποταμό Φάσι». Όμως πολλοί νομίζουν ότι σημαίνει «μέχρι που έφτασαν στον ποταμό Φάσι». Η αρχική πρόταση τού Έϊνσγουερθ (1844) για τη διαδρομή τής Καθόδου των Μυρίων βασιζόταν επίσης σε ερμηνεία «επτά ημερών προς τον Αράξη». Όμως δέκα χρόνια αργότερα ο Έϊνσγουερθ (1854) δεν βρίσκει καμία ασάφεια στην έννοια τής λέξης «παρά» σε τέτοιο πλαίσιο: είναι η ίδια όπως στο 6.2.1: «ἔπλεον ἡμέρας δύο παρὰ γῆν», δηλαδή «έπλεαν δύο μέρες δίπλα στην ακτή».16 Αν και η παλαιά αυτή διόρθωση έγινε πριν περισσότερα από 160 χρόνια, κάποιοι μελετητές πιστεύουν ότι η έννοια τού «παρὰ τὸν Φᾶσιν ποταμόν» (4.6.4) παραμένει συζητήσιμη.17

Ο Ρένελ θεωρεί ως Άρπασο τού Ξενοφώντος τον ποταμό Άρπα τσάι στα σημερινά σύνορα Τουρκίας-Αρμενίας,18 ο οποίος είναι επίσης ο Άρπασος του Χάμιλτον.19 Όμως οι πέντε ημέρες πορείας τού Ξενοφώντος προς το όρος Θήχης υποχρεώνουν τον Ρένελ να επιστρέψει από τον Άρπα τσάι στην περιοχή τού Ερζερούμ και να ταυτίσει την πόλη Γυμνιάς με ένα κοντινό χωριό.

Ο Κίνεϊρ (1818, αριθ. 2 στον Χάρτη 6.1) δέχεται την ερμηνεία «επτά ημέρες προς τον Αράξη». Δεν υπάρχει πορεία δίπλα στον Αράξη στη δική του πρόταση.20 Οι Μύριοι διασχίζουν τον Αράξη στο Καγιζμάν, συνεχίζουν βόρεια προς το Καρς και από εκεί προς το Γιουσουφέλι επί τού Τσορούχ-Άκαμψι, ποταμό τον οποίο θεωρεί ο Κίνεϊρ ως τον Άρπασο τού Ξενοφώντος.

Ο Έϊνσγουερθ (αριθ. 3) ξεκίνησε ως οπαδός τής άποψης για πορεία επτά ημερών προς τον Αράξη. Λαμβάνοντας υπόψη όλους τούς παρασάγγες τού Ξενοφώντος τοποθετεί το οχυρό των Ταόχων στην Τσάλκα τής Γεωργίας. Όμως οι πέντε ημέρες πορείας από την πόλη Γυμνιάς στο όρος Θήχης υποχρεώνουν και αυτόν να στραφεί προς τα δυτικά και να ταυτίσει την πόλη Γυμνιάς με το Ερζερούμ. Δέκα χρόνια αργότερα Γυμνιάς τού Έϊνσγουερθ είναι η Ισπίρ.21

Σημειώστε τον λόγο για τον οποίο ο Έϊνσγουερθ απορρίπτει το Γκυουμρί:

«Προσδιοριζόταν ως Γυμνασία από τον Διόδωρο Σικελιώτη και παρόλο που με βάση το όνομα φαίνεται να υπάρχει μεγαλύτερη σχέση με το ρωσικό φρούριο τού Γκυουμρί στον άνω Άρπα τσάι, υπάρχουν άλλες περιστάσεις που απαγορεύουν αυτή την ταυτοποίηση».22

Προφανώς αυτές οι «περιστάσεις» δεν ήσαν άλλες από τις κατά Ξενοφώντα πέντε ημέρες πορείας από την πόλη Γυμνιάς στο όρος Θήχης.

Χάρτης 6.2: Οι προτάσεις των Μπουσέρ (1913) και Λέμαν-Χάουπτ (1931)

Στον Χάρτη 6.2 παρουσιάζονται οι προτάσεις των Μπουσέρ (1913) και Λέμαν-Χάουπτ (1931). Ο Μπουσέρ (αριθ. 4)23 πρότεινε προς ανατολάς απόκλιση από τη Μους προς το Μαντζικέρτ και προς τις πηγές τού Μουράτ (Ανατολικού Ευφράτη) κοντά στο Καρακιοσέ. Από εκεί στρέφει προς τα νοτιοανατολικά με παράκαμψη πέρα από τα βουνά τής τουρκο-περσικής μεθορίου προς τη Χόι (στο Ιράν) και απέναντι από τον Αράξη προς τη Τζούλφα (στο Ναχιτσεβάν τού Αζερμπαϊτζάν), συνεχίζοντας μέσω Ερεβάν και Ντιλιτζάν προς το Καρς και από εκεί στο Πασινλέρ (Χασάνκαλε), στα ανατολικά τού Ερζερούμ, όπου τοποθετεί την πόλη Γυμνιάς.

Ο Λέμαν-Χάουπτ (αριθ. 5)24 υποστηρίζει την άποψη για πορεία επτά ημερών δίπλα στον Αράξη, αλλά η πορεία του δίπλα σε αυτό το ποτάμι είναι από τα ανατολικά προς τα δυτικά. Φέρνει τούς Έλληνες στη Μους ύστερα από τη διέλευση τού Κεντρίτη ποταμού και από εκεί βορειοανατολικά μέσω Μαντζικέρτ, παραμένοντας στην αριστερή όχθη τού Μουράτ, στο Καρακιοσέ, όπου διασχίζεται ο ποταμός. Στη συνέχεια πάνω από την πεδιάδα τού Ελεσκίρτ προς το Καγιζμάν επί τού Αράξη, τη δεξιά (νότια) όχθη τού οποίου ακολουθεί κατά τη διάρκεια πορείας επτά ημερών προς τις πηγές του, μέχρι τη γέφυρα στο Κιοπρουκιόι. Δυτικά τού Πασινλέρ η πορεία στρέφει προς βορρά, στην κοιλάδα τού Τορτούμ, ακολουθώντας την αριστερή όχθη αυτού τού ποταμού μέχρι τη συμβολή του με τον Όλτου και τη συμβολή τού τελευταίου με τον Τσορούχ-Άκαμψι. Βαδίζοντας στη δεξιά (νότια) όχθη τού Τσορούχ (που λαμβάνεται ως ο Άρπασος τού Ξενοφώντος) οι Έλληνες φτάνουν μέσω Ισπίρ στη Μπαϊμπούρτ (η Γυμνιάς τού Λέμαν-Χάουπτ).

Χάρτης 6.3: Οι προτάσεις των Μανφρέντι (1986) και Λέντλε (1995)

Ο Χάρτης 6.3 παρουσιάζει πιο πρόσφατες απόψεις. Ο Μανφρέντι (1986, αριθ. 6)25 πρότεινε πορεία μέσω Μαντζικέρτ προς τη συμβολή των Άρπα τσάι και Αράξη και από εκεί στη δεξιά (νότια) όχθη τού Αράξη μέχρι την προς νότο καμπή του. Φέρνει τούς Μυρίους στα βορειοανατολικά τού Ερεβάν, από εκεί στην περιοχή τού Καρς (πρβλ. Μπουσέρ (1913) στον Χάρτη 6.2), στη συνέχεια προς το Αρνταχάν, προς τον ποταμό Άκαμψι (Τσορούχ) μεταξύ Αρτβίν και Αρντανούτς και ακολούθως δίπλα στον Τσορούχ, βαδίζοντας προς τις πηγές του μέχρι την πόλη Γυμνιάς (στη Μπαϊμπούρτ) και από εκεί στην Τραπεζούντα.

Ο Λέντλε (1995, αριθ. 7)26 οδηγεί τούς Έλληνες στο Κιοπρουκιόι μέσω Μους, Μπουλανίκ, Μαντζικέρτ και Χουνούς. Έχει παρατηρήσει την αναφορά τού Διόδωρου σε επιπλέον ημέρες πορείας και στάθμευσης, αλλά χρησιμοποιεί επιλεκτικά μέρος μόνο αυτής τής αναφοράς. Στη διατύπωση τού Διόδωρου (14.29.1),

«αφού παρέμειναν στα χωριά για οκτώ μέρες, πήγαν στον ποταμό Φάσι [Αράξη]. Εκεί πέρασαν τέσσερις ημέρες και στη συνέχεια πέρασαν από τις χώρες των Χάων [Ταόχων;] και των Φασιανών»,

αποδίδει το νόημα ότι οι Μύριοι πορεύτηκαν δίπλα στον Αράξη για τέσσερις ημέρες (αντί για τις επτά τού Ξενοφώντος), από τα ανατολικά προς τα δυτικά (πρβλ. Λέμαν-Χάουπτ 1931), δηλαδή από το Κιοπρουκιόι προς το Ερζερούμ. Όμως, όταν έρχεται η ώρα να σχολιάσει τις δεκαπέντε ημέρες πορείας τού Διόδωρου από την πόλη Γυμνιάς στο όρος Θήχης, ο Λέντλε αναφέρει απλώς:

«Σε τελευταία ανάλυση δεν είναι δυνατό να αμφισβητηθεί, ότι η αναφορά τού Ξενοφώντος αξίζει μεγαλύτερης εμπιστοσύνης».27

Η πρόταση τού Λέντλε (1995) για τη διαδρομή τής Καθόδου των Μυρίων φαίνεται ότι είναι η προτιμώμενη στις ημέρες μας από τούς σχολιαστές τής Κύρου Ανάβασης, αφού συνήθως αναπαράγεται σε πρόσφατα βιβλία.28

Όμως η σύγκρισή της με τις παλαιότερες προτάσεις (βλέπε Χάρτες 6.1 και 6.2) καθιστά σαφή τον λόγο για τον οποίο συνεχίζουν να αναπτύσσονται απόψεις που αμφισβητούν το νόημα τού παρασάγγη: η διαδρομή τού Λέντλε, παρόμοια με εκείνη τού Λέμαν-Χάουπτ (1931), δεν ακολουθεί τούς παρασάγγες τού Ξενοφώντος. Είναι πολύ βραχύτερη.

Παρεμπιπτόντως, με αυτή τη συνεπτυγμένη διαδρομή, ο Λέντλε δεν έχει εξηγήσει πώς γίνεται να έχει τον στρατό στα Κούναξα τον Οκτώβριο τού 401 π.Χ., αλλά να μη φτάνει στην Τραπεζούντα πριν από τον Ιούνιο τού 400 π.Χ.29 Υιοθετώντας την πρόταση τού Λέντλε οι ερευνητές υποχρεώνονται λοιπόν να μεταβιβάσουν τις αδυναμίες της στην έννοια τού παρασάγγη τού Ξενοφώντος.

Χάρτης 6.4: Η πρόταση τής Σαγκόνα (2004) και η δική μας (2013)

Η πρότασή μας (αριθ. 9 στον Χάρτη 6.4) λαμβάνει υπόψη τούς παρασάγγες, τούς ποταμούς και τούς λαούς που αναφέρονται από τον Ξενοφώντα, καθώς και τις επιπλέον ημέρες τού Διόδωρου. Στο πρώτο της μέρος, από τον ποταμό Κεντρίτη μέχρι τα αρμενικά χωριά με τα υπόγεια σπίτια, η διαδρομή μας (αλλά όχι και το σκεπτικό της) είναι παρόμοια με την ασυνήθιστη πρόταση τής Σαγκόνα (2004, αριθ. 8 στον ίδιο χάρτη): οι Έλληνες πορεύτηκαν κατά μήκος των κύριων διαδρομών καραβανιών από τη Μους στη Χουνούς και το Κιοπρουκιόι και από εκεί προς το Ερζερούμ και το Άσκαλε. Η Σαγκόνα προτείνει ότι από το Άσκαλε κινήθηκαν δυτικά προς το Ερζιντζάν (στην περιοχή τού οποίου βρήκαν τα αρμενικά χωριά) και στη συνέχεια βόρεια προς τη Γκουμούσχανε, όπου βρήκαν την πόλη Γυμνιάς.30

Όμως η πρόταση αυτή δεν είναι συμβατή με τις αποστάσεις τού Ξενοφώντος. Η απόσταση μεταξύ Ερζιντζάν και Γκουμούσχανε είναι μόνο 131 χλμ (περίπου 23 παρασάγγες, πορεία 4-5 ημερών), αλλά ο Ξενοφών αφηγείται πορεία 32 ημερών μεταξύ αρμενικών χωριών και πόλης Γυμνιάς (βλέπε Πίνακα 6.2 πιο κάτω). Επίσης η πρόταση αυτή προϋποθέτει ότι ο Ξενοφών είχε κάνει λάθος για όλα σχεδόν τα ονόματα των ποταμών τής περιοχής.

Εμείς προτείνουμε ότι βρήκαν αυτά τα χωριά μεταξύ Ερζερούμ και Άσκαλε, κοντά στο σημείο από το οποίο η διαδρομή των καραβανιών άρχιζε να ανεβαίνει την οροσειρά Κοπ προς Μπαϊμπούρτ και Τραπεζούντα. Ο δρόμος ήταν αποκλεισμένος από το χιόνι. Ύστερα από μια βδομάδα παραμονής στα χωριά δεν είχαν άλλη επιλογή, παρά να ακολουθήσουν τη βόρεια κύρια διαδρομή των καραβανιών είτε προς τα δυτικά (όπως προτείνει η Σαγκόνα) ή προς τα ανατολικά. Προτείνουμε ότι κινήθηκαν προς τα ανατολικά. Υπάρχουν πολλές αιτιολογήσεις αυτής τής άποψης, στις οποίες περιλαμβάνονται και τα λόγια τού ίδιου τού Ξενοφώντος (Ανάβ. 5.7.1):

«Και ο Νέων είπε ότι ο Ξενοφών είχε πείσει τούς άλλους στρατηγούς και είχε την πρόθεση να εξαπατήσει τούς στρατιώτες και να τούς οδηγήσει ξανά στη Φάση».

Η κατηγορία αυτή, που διατυπώθηκε στα Κοτύωρα, δυτικά τής Τραπεζούντας, σημαίνει ότι προσπάθεια προς την κατεύθυνση τής Φάσης είχε ήδη γίνει. Πρόκειται για αναφορά στην πόλη τής Φάσης και όχι στον ποταμό Αράξη (Φάσι), επειδή σε όλο αυτό το μέρος τής Κύρου Ανάβασης (5.6.15-5.7.10) ο Ξενοφών διηγείται την επιθυμία του για κίνηση προς τη Φάση τής Κολχίδας.

Συνδυάζοντας την πορεία επτά ημερών προς ανατολάς δίπλα στον Αράξη με τη θέση των Χαλδίων (Ουραρτού), τη θέση των Σκυθών, την πορεία τεσσάρων ημερών πάνω σε ομαλή πεδιάδα από τον ποταμό Άρπασο προς τα σκυθικά χωριά αναψυχής, την πορεία τεσσάρων ημερών από αυτά τα χωριά προς την πόλη Γυμνιάς, καθώς και με την πορεία δεκαπέντε ημερών τού Διόδωρου από την πόλη Γυμνιάς στο όρος Θήχης, έχουμε προτείνει διαδρομή η οποία στην ανατολική της κατάληξη μοιάζει με εκείνη τού Μανφρέντι (1986). Ο Μανφρέντι όμως φτάνει στη σημερινή Αρμενία με βορειοανατολική πορεία από την περιοχή τής Μους, θεωρώντας ότι Ευφράτης τού Ξενοφώντος στην Κάθοδο των Μυρίων ήταν ο Μουράτ και όχι ο Φρατ/Καρασού, υπόθεση την οποία αμφισβητούμε στην επόμενη ενότητα αυτού τού κεφαλαίου. Eπίσης ο Μανφρέντι δεν φαίνεται να λαμβάνει υπόψη ούτε τις δεκαπέντε ημέρες τού Διόδωρου, ούτε τη βιβλιογραφία για πόλη Γυμνιάς και Σκύθες στο Γκυουμρί. Η δική του Γυμνιάς βρίσκεται στη Μπαϊμπούρτ.

Η διαδρομή μας, που περνά από το Ερεβάν (περιοχή των χωριών αναψυχής τού Ξενοφώντος) και από το Γκυουμρί (Γυμνιάς τού Ξενοφώντος), έχει ήδη επιβεβαιωθεί στο Κεφάλαιο 5 από την άποψη τού χρόνου. Εδώ θα εξετάσουμε κατά πόσον η διαδρομή αυτή δικαιολογείται επίσης από την άποψη των αποστάσεων σε παρασάγγες.

Ο Ευφράτης τού Ξενοφώντος στην Κάθοδο των Μυρίων

Ο Ξενοφών λέει ότι πριν από την άφιξή τους στα αρμενικά χωριά με τα υπόγεια σπίτια, οι Μύριοι διέσχισαν τον Ευφράτη κοντά στις πηγές του (4.5.2–3). Σύγχρονοι ερευνητές,31 καθώς και παλαιότεροι,32 καταλαβαίνουν ότι ο Ξενοφών εννοεί εδώ τις πηγές τού Μουράτ, τού Ανατολικού Ευφράτη. Όπως φαίνεται στον Χάρτη 6.5, οι δύο κλάδοι τού μεγάλου ποταμού, ο Μουράτ και ο «Δυτικός» Ευφράτης (Φρατ, Καρασού), ρέουν σχεδόν παράλληλα αλλά σε απόσταση. Σύμφωνα με τις περισσότερες απόψεις (περιλαμβανομένων εκείνων που προαναφέρθηκαν), οι Έλληνες συνάντησαν τον Μουράτ στην περιοχή τής Μους. Προτείνουμε ότι είναι μάλλον απίθανο να γνώριζε οποιοσδήποτε τον ποταμό Μουράτ με το όνομα Ευφράτης. Προφανώς ο Ξενοφών μιλά για ποταμό Ευφράτη με βάση τις πληροφορίες που είχε. Την εποχή του η μόνη διαθέσιμη σε αυτόν γραπτή πληροφορία ήταν εκείνη τού Ηροδότου (1.180), η οποία όμως δεν προσφέρει βοήθεια:

Με αυτόν τον τρόπο είχε περιτειχιστεί η Βαβυλώνα. Η πόλη είναι χωρισμένη σε δύο μέρη, γιατί στη μέση της τρέχει και τη χωρίζει ένας ποταμός, το όνομα τού οποίου είναι Ευφράτης. Έρχεται από την Αρμενία, είναι μεγάλος, βαθύς και γρήγορος και χύνεται στην Ερυθρά θάλασσα [στον Περσικό κόλπο].33

Επομένως ο Ξενοφών βασίστηκε σε προφορική πληροφόρηση για το όνομα τού ποταμού τον οποίο αποκαλεί Ευφράτη. Θα ήταν ενδιαφέρον να εξετάσουμε τον τρόπο, με τον οποίο η προφορική αυτή πληροφόρηση πέρασε στις γραπτές πηγές μετά την εποχή τού Ξενοφώντος. Φαίνεται ότι μετά τον Ξενοφώντα δεν υπάρχει αναφορά στον Μουράτ ως Ευφράτη. Σύμφωνα με τον Στράβωνα (11.12.3),

ο Ευφράτης, έχοντας τις πηγές του στη βόρεια περιοχή τής οροσειράς τού Ταύρου, ρέει προς τα δυτικά μέσω τής Μεγάλης Αρμενίας, όπως ονομάζεται αυτή, προς τη Μικρή Αρμενία, έχοντας την τελευταία στα δεξιά του και την Ακιλησηνή [δηλαδή την περιοχή τού Ερζιντζάν] στα αριστερά.34

Αυτό σημαίνει ότι Ευφράτης είναι ο Καρασού [βλέπε Χάρτη 6.5].

Χάρτης 6.5: Ο Ευφράτης και οι κλάδοι του Kαρασού, Μουράτ)

Μια δεύτερη περιγραφή τού Στράβωνος είναι δυνατό να θεωρηθεί ότι δεν επιτρέπει τη διάκριση μεταξύ Μουράτ και Καρασού, γιατί ο Στράβων (11.14.2) λέει εδώ ότι

τόσο ο Ευφράτης όσο και ο Αράξης πηγάζουν από το όρος Άβος, ο πρώτος προς τη δύση και ο δεύτερος προς την ανατολή.35

Ο Πλίνιος επίσης, όπως θα δούμε πιο κάτω, λέει ότι αυτοί οι δύο ποταμοί πηγάζουν από το ίδιο βουνό, σε απόσταση έξη μόνο μιλίων. Το όρος Άβος εκτείνεται από την περιοχή τού Ερζερούμ στα δυτικά μέχρι την περιοχή νότια από τα Αρτάξατα στα ανατολικά.36 Ο Πλίνιος έχει δίκιο ότι οι πηγές τού Αράξη και τού Καρασού βρίσκονται κοντά (βλέπε Χάρτη 6.5). Αν αυτό εννοεί και ο Στράβων εδώ, τότε ο Ευφράτης του είναι και πάλι ο Καρασού. Διαφορετικά, αν καταλαβαίνουμε ότι ο Ευφράτης εδώ πηγάζει από την ίδια οροσειρά αλλά από τo διαμετρικά αντίθετο (νοτιοανατολικό) άκρο της, τότε πρόκειται εδώ για τον Μουράτ. Ωστόσο, σε ένα τρίτο σημείο, περιγράφοντας τον Πόντο και την Παφλαγονία, ο Στράβων (12.3.28) αναφέρεται και πάλι ξεκάθαρα στον Καρασού ως Ευφράτη:

Ο Μιθριδάτης άρπαξε ένα καλοποτιζόμενο βουνό κοντά στα Δάστειρα,37 στην Ακιλησηνή. Εκεί κοντά βρισκόταν επίσης ο Ευφράτης [δηλαδή ο Καρασού], που χωρίζει την Ακιλησηνή από τη Μικρή Αρμενία…38

Ο Πλίνιος επίσης ονομάζει Ευφράτη τον Καρασού, ενώ για τον Μουράτ χρησιμοποιεί το όνομα Αρσανίας. Μιλά για τις γειτονικές πηγές τού Αράξη και τού Ευφράτη (Καρασού):39

Ο Αράξης πηγάζει από τα ίδια βουνά με τον Ευφράτη, σε απόσταση έξι μόνο μιλίων από εκείνον.40

Λέει επίσης ότι ο Ευφράτης (Καρασού) πηγάζει στην Καρηνίτιδα41 στη Μεγάλη Αρμενία, παραλαμβάνοντας στη διαδρομή του τούς ποταμούς Λύκο, Αρσανία (δηλαδή τον Μουράτ) και Άρσανο.42 Σε ένα τρίτο απόσπασμα ο Πλίνιος κάνει και πάλι σαφή διάκριση μεταξύ τού Ευφράτη (Καρασού) και τού Αρσανία (Μουράτ):43

Ο Κλαύδιος Καίσαρ μας πληροφορεί ότι στην περιοχή τής Αρρηνής [ο Τίγρης] ρέει τόσο κοντά στον ποταμό Αρσανία, που όταν τα νερά τους φουσκώνουν, συναντιούνται και ρέουν μαζί, αλλά χωρίς να αναμιγνύονται. Γιατί εκείνα του Αρσανία, όπως λέει, όντας ελαφρύτερα, επιπλέουν στην επιφάνεια τού Τίγρη επί μήκους τεσσάρων περίπου μιλίων, ενώ στη συνέχεια διαχωρίζονται και ο Αρσανίας χύνεται στον Ευφράτη.44

Ο Πλούταρχος ορίζει επίσης τον Μουράτ (Ανατολικό Ευφράτη) ως Αρσανία και τον Καρασού (Δυτικό Ευφράτη) ως Ευφράτη. Για τον Αρσανία (Μουράτ) λέει:45

Ο Τιγράνης στρατοπέδευσε την τέταρτη μέρα πάνω και απέναντι από τούς Ρωμαίους, κρατώντας τον ποταμό Αρσανία ανάμεσα σε αυτόν και εκείνους.46

Προφανώς Αρσανίας εδώ είναι ο Μουράτ. Ο Τιγράνης είχε στρατοπεδεύσει στα νότια τού ποταμού, προς την πλευρά τής πρωτεύουσάς του στα Τιγρανόκερτα (βλέπε Χάρτη 6.5). Για τον Ευφράτη (Καρασού) ο Πλούταρχος γράφει:47

Ο Πομπήιος τον πρόφτασε [τον Μιθριδάτη] κοντά στον ποταμό Ευφράτη και στρατοπέδευσε κάπου εκεί. Και φοβούμενος μήπως ο βασιλιάς αποκτήσει πλεονέκτημα διασχίζοντας τον ποταμό Ευφράτη, έβαλε τον στρατό του σε παράταξη μάχης και τον οδήγησε εναντίον του τα μεσάνυχτα.48

Ευφράτης εδώ είναι ο Καρασού, γιατί οι μάχες μεταξύ τού Πομπήιου και τού Μιθριδάτη, τού βασιλιά τού Πόντου, έγιναν στο βασίλειο τού Μιθριδάτη.

Ο Πτολεμαίος, όπως έχει παρατηρηθεί,49 περιγράφει και τούς δύο κλάδους, αλλά εφαρμόζει και αυτός το όνομα Ευφράτης στον πρώτο, στον κλάδο από το Ερζερούμ. Αναφέρει πρώτα το τμήμα τού Ευφράτη που αποτελεί το δυτικό όριο τής Μεγάλης Αρμενίας, δηλαδή το τμήμα από την προς νότο στροφή τού Καρασού και κάτω μέχρι τα νότια όρια αυτής τής χώρας (Γεωγραφική Υφήγησις 5.13.2). Ύστερα από τα σύνορα (5.13.1-4) και τα βουνά (5.13.5), ο Πτολεμαίος περιγράφει τα ποτάμια (5.13.6): πρώτα τον Αράξη και στη συνέχεια τον Ευφράτη (Καρασού), στο τμήμα του από την «ήδη αναφερθείσα στροφή του προς τα ανατολικά μέχρι τις πηγές του». Στη συνέχεια περνά στην περιγραφή άλλων μεγάλων ποταμών στη Μεγάλη Αρμενία (5.13.7):

Υπάρχουν και άλλα αξιοσημείωτα, αυτό που ενώνεται με τον Ευφράτη [Καρασού] στο σημείο με συντεταγμένες 71^ο 30’ 40^ο 30’, το τέρμα τού οποίου κοντά στις πηγές βρίσκεται στο σημείο με συντεταγμένες 77^ο 41^ο[δηλαδή ο Μουράτ;]. Επίσης εκείνο το μέρος τού ποταμού Τίγρη που βρίσκεται μέσα στην περιοχή τής Αρμενίας, από την είσοδο στα νότια σύνορα μέχρι τις πηγές τού ποταμού…50

Το ατελές εδώ (5.13.7) κείμενο τού Πτολεμαίου έχει ερμηνευτεί με διαφορετικούς τρόπους. Παραδοσιακά, για παράδειγμα από τον Νόμπε (1845), έχει θεωρηθεί ότι δεν αναφερόταν σε ποτάμια αλλά σε βουνά [ὄρη].51 Όμως, όπως προαναφέρθηκε, ο Πτολεμαίος περιγράφει πρώτα τα σύνορα τής Μεγάλης Αρμενίας (5.13.1–4), ύστερα τα βουνά (5.13.5), στη συνέχεια τα ποτάμια (5.13.6–7) και τις λίμνες (5.13.8). Ύστερα από τα βουνά και κατά τη διάρκεια τής περιγραφής των ποταμιών, δεν φαίνεται λογικό να επιστρέφει πίσω για να εντοπίσει δύο ακόμη βουνά μετά τούς ποταμούς Αράξη και Ευφράτη, ακριβώς πριν από τον Τίγρη και μάλιστα στην ίδια πρόταση. Ας σημειωθεί ότι η μόνη πλήρης αγγλική μετάφραση τού Πτολεμαίου,52 η οποία έχει επικριθεί αφενός επειδή δεν αναφέρει την πρωτότυπη πηγή και αφετέρου επειδή υπάρχουν σφάλματα στην αγγλική απόδοση ελληνικών γεωγραφικών ονομάτων, προφανώς από λατινική μετάφραση τού πρωτότυπου,53 θεωρεί ότι το απόσπασμα αυτό (5.13.7) αναφέρεται σε ποταμό: «…υπάρχει κι άλλος αξιόλογος ποταμός που χύνεται στον Ευφράτη…».54

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο Πτολεμαίος χρησιμοποιεί το όνομα Ευφράτης για τον Καρασού («Δυτικό» Ευφράτη). Αλλά αν καταλαβαίνουμε ότι ύστερα από την «εκτροπή από τον Ευφράτη (Καρασού)» ο Πτολεμαίος δεν περιγράφει ένα ποτάμι (τον Μουράτ) αλλά δύο βουνά (ὄρη), τότε έχει αποτύχει να καταγράψει τη ροή τού Μουράτ (Ανατολικού Ευφράτη). Κάτι τέτοιο είναι μάλλον απίθανο. Μάλιστα η τελευταία έκδοση τού Πτολεμαίου55 προέρχεται από το χειρόγραφο Codex Seragliensis, που βρέθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1927, δηλαδή μετά την έκδοση τού Νόμπε. Στην κριτική παρουσίαση τής έκδοσης αυτής αναφέρεται ότι «το νέο ελληνικό κείμενο στο βιβλίο αυτό διαφέρει από την έκδοση τού Νόμπε σε περισσότερα από 1.000 σημεία».56 Φαίνεται ότι αυτή τη φορά δεν υπάρχουν βουνά στην παρ. 5.13.7 τού Πτολεμαίου και ότι το κείμενο εδώ είναι (II 548):

«ἔστι δὲ καὶ ἑτέρα ἀξιολογωτέρα ἀπὸ τοῦ Εὐφράτου ποταμοῦ ἐκτροπή, ἧς τὸ μὲν συνάπτον τῷ Εὐφράτῃ ποταμῷ πέρας ἐπέχει μοίρας … τὸ δὲ κατὰ τὰς πηγὰς πέρας …».

Έτσι οι γεωγραφικές συντεταγμένες τού σημείου συμβολής και των πηγών αποδίδονται στην «άλλη πιο αξιόλογη εκτροπή» (ἑτέρα ἀξιολογωτέρα ἐκτροπή) από τον Ευφράτη, δηλαδή στον Μουράτ.

Συνοψίζοντας, η άποψη ότι ο Ευφράτης τού Ξενοφώντος κατά την Κάθοδο των Μυρίων ήταν ο Μουράτ (Ανατολικός Ευφράτης) δεν δικαιολογείται από τις γραπτές πηγές. Οι ντόπιοι χρησιμοποιούσαν το όνομα Ευφράτης (Φουράτ, Φρατ) για τον βορειότερο και δυτικότερο κλάδο, τον Καρασού, αυτόν που σήμερα στη Δύση ονομάζουν «Δυτικό» Ευφράτη. Αυτό συνέβαινε όχι μόνο κατά την αρχαιότητα αλλά, όπως φαίνεται, και σε μεταγενέστερες περιόδους.

Σύμφωνα με τον Ρένελ,57 οι ντόπιοι στην εποχή του χρησιμοποιούσαν το όνομα Ευφράτης (Φρατ) για τον δυτικό κλάδο, δηλαδή για τον Καρασού (Δυτικό Ευφράτη). Όμως ο ίδιος είναι ίσως υπεύθυνος για αυτή τη σύγχυση ως προς το ποιος κλάδος έφερε το όνομα τού ποταμού κατά την αρχαιότητα. Αρχικά λέει για τον Τηλεβόα ότι

«ανταποκρίνεται στον Αρσανία τού Πλουτάρχου, στον οποίο ήρθε o Λούκουλλος κατά την τέταρτη πορεία από τούς βόρειους πρόποδες τού Ταύρου».58

Έτσι ταυτίζει τον Τηλεβόα με τον Μουράτ (Αρσανία). Αργότερα όμως μπερδεύει τις πηγές τού Μουράτ (κατά τον Χατζή Χαλίφα) με τις πηγές τού Ευφράτη (Καρασού) κατά Πλίνιο και συνεχίζει ισχυριζόμενος ότι

«ο Μουράτ είναι επίσης ο Ευφράτης τού Στράβωνος. Έτσι οι αρχαίοι χρησιμοποιούσαν το μετά τη συμβολή όνομα τού ποταμού για τον ανατολικό κλάδο, όπως οι ντόπιοι χρησιμοποιούν το όνομα Φρατ για τον δυτικό».59

Κατά τον 6^ο μ.Χ. αιώνα ο Προκόπιος γράφει στο βιβλίο του Περί Κτισμάτων:60

Αυτά τα έργα έχτισε [ο Ιουστινιανός] στην Αρμενία, η οποία βρίσκεται στα δεξιά τού ποταμού Ευφράτη [δηλαδή στη Μικρή Αρμενία, δεξιά τής ροής τού Καρασού]. Και θα πω τώρα όσα έγιναν από τον ίδιο στη Μεγάλη Αρμενία. Όταν ο Θεοδόσιος, ο αυτοκράτορας των Ρωμαίων, κατέλαβε την επικράτεια τού Αρσάκη, όπως διηγήθηκα πριν από λίγο, έχτισε φρούριο σε έναν από τούς λόφους, ευάλωτο για τούς επιτιθέμενους, που το ονόμασε Θεοδοσιούπολη.61

Ο Προκόπιος γράφει επίσης στο βιβλίο του Περί Περσικών Πολέμων:62

Από την Ταυρική Αρμενία και τη χώρα τής Ακιλησηνής ο ποταμός Ευφράτης, που ρέει στα δεξιά τού Τίγρη, διατρέχει μεγάλη επικράτεια και συμβάλλουν με αυτόν πολλά ποτάμια, μεταξύ των οποίων και ο Αρσίνης [ο Αρσανίας, Μουράτ]…63

Αν ο Ευφράτης τού Ξενοφώντος δεν ήταν ο Μουράτ αλλά ο Καρασού, τότε όλες οι προτάσεις που συνεπάγονται βορειοανατολική πορεία από την περιοχή τής Μους προκειμένου να διαβούν τον Μουράτ στο Καρακιοσέ, κοντά στις πηγές του, δεν διαβαίνουν τον Ευφράτη τού Ξενοφώντος. Όπως φαίνεται στον Χάρτη 6.6, αυτό ισχύει και για τις προτάσεις των Λέμαν-Χάουπτ (1931) και Μανφρέντι (1986) σε αυτό το σκέλος τής διαδρομής.

Χάρτης 6.6: Σύγχρονες προτάσεις για τη διαδρομή τής Καθόδου των Μυρίων

Ισχύει επίσης και για εκείνη τού Λέντλε (1995), που πρότεινε ότι οι Μύριοι διέβησαν τον «Ευφράτη» του (τον Μουράτ) κοντά στο Γιοντζαλί (βλέπε λεπτομέρειες στον Χάρτη 6.7). Σε αυτό το σκέλος τής διαδρομής ο Λέντλε παραπέμπει συχνά στον Λιντς (1901),64 όχι όμως όταν ο Λιντς αναφέρεται στη διάβαση τού Μουράτ πολύ νοτιότερα, στα βόρεια τής Μους:

«Ήταν 29 Νοεμβρίου, ακριβώς μετά τις εννιάμιση το πρωί, όταν η παρέα μας, τέσσερις Ευρωπαίοι και τέσσερις Τούρκοι στρατιώτες, κατέβηκε στην πεδιάδα από τον λόφο τής Μους…. Ύστερα από αρκετές στάσεις, που υπήρξαν αναγκαίες εξαιτίας των κακοτυχιών τού αλόγου αποσκευών, φτάσαμε στις δωδεκάμιση στο σημαντικό αρμενικό χωριό Σεΐχ Αλάν,65 κοντά στη διάβαση τού Μουράτ. Ένα περίπου μίλι έξω από το χωριό φτάσαμε στην άκρη τού ευγενούς ποταμού, τον οποίο είχαμε ακολουθήσει από το Καρακιλίσε66 μέχρι το Τουτάχ.67 Φαινόταν να ρέει σε δύο κανάλια μέσα από κοίτη πλάτους 200 ή περισσότερων μέτρων. Αφού διαβήκαμε τον πρώτο από αυτούς τούς κλάδους, που είχε πλάτος 30 περίπου μέτρα, κατευθυνθήκαμε πάνω από αμμουδιά προς τον δεύτερο κλάδο. Είχε πλάτος 100 περίπου μέτρα και το νερό έφτανε στα γόνατα των αλόγων.

Όταν είχαμε βγει στην απέναντι όχθη, που ήταν σταθερή και σαφώς καθορισμένη, ετοιμαζόμασταν να αποχαιρετίσουμε τον Μουράτ. Με μεγάλη μας έκπληξη συναντήσαμε ένα τρίτο και υπέροχο ποτάμι να τρέχει προς το μέρος μας σε ανεξάρτητη κοίτη! Χτυπούσε πάνω στην ψηλή αριστερή του όχθη στο τέλος μιας όμορφης καμπύλης και το νερό ήταν εκεί πολύ βαθύ για να μπούμε. Ακολουθήσαμε λοιπόν το ρεύμα, έως ότου, χτυπώντας σε βράχο, στάλθηκε να στροβιλίζεται στην απέναντι όχθη, διαχεόμενο σε ευρύτερο χώρο. Ακόμη και σε αυτό το σημείο το πέρασμα δεν ήταν χωρίς κίνδυνο, αλλά ένας έμπειρος χωρικός μάς οδήγησε με ασφάλεια στην άλλη πλευρά. Η απόσταση από όχθη σε όχθη ήταν περίπου 80 μέτρα, ενώ τα κύματα έβρεξαν τα πλευρά των αλόγων μας. Η συμβολή τού Καρασού, τού ρέματος που μαζεύει τα νερά τής πεδιάδας τής Μους, βρίσκεται λίγο πιο πάνω από το σημείο διάβασης».68

Η διάβαση τού ποταμού στο ίδιο σημείο είχε επίσης περιγραφεί εξήντα χρόνια νωρίτερα:

«Λίγα μίλια πιο κάτω από τη συμβολή του με τον Καρασού ο Μουράτ διασχίστηκε κατά τον μήνα Αύγουστο, στο σημείο όπου χωρίζεται σε δύο κανάλια. Το βόρειο κανάλι είχε βάθος μόνο μέχρι το γόνατο. Στο νότιο το νερό έφτανε στους ώμους τού αλόγου».69

Χάρτης 6.7: Κάθοδος των Μυρίων από το Μπιτλίς στη Χουνούς

Στη δική μας πρόταση (Χάρτης 6.7) υιοθετούμε αυτή τη διάβαση τού ποταμού κατά μήκος τής διαδρομής των καραβανιών, δυτικά τής συμβολής τού Μουράτ με το τοπικό ποτάμι τής Μους, τον «μικρό» Καρασού, που δεν πρέπει να συγχέεται με τον Καρασού-«Δυτικό» Ευφράτη. Οι Μύριοι δεν διέβησαν τον «μικρό» Καρασού. Έτσι ο Τηλεβόας τού Ξενοφώντος ήταν ο Μουράτ.

Επιπτώσεις μιας πορείας προς τον Καρασού («Δυτικό» Ευφράτη)

Έχουμε προτείνει ότι υπήρχε πορεία προς βορρά από την περιοχή τής Μους προς τον μόνο ποταμό που ήταν γνωστός με το όνομα Ευφράτης, δηλαδή προς τον Φρατ ή Καρασού, τον σημερινό «Δυτικό» Ευφράτη. Έχουμε εξετάσει δύο περιπτώσεις.70 Πρώτον, ότι στην πραγματικότητα οι Μύριοι δεν διέσχισαν τον «Δυτικό» Ευφράτη (Καρασού) κοντά στις πηγές του, αλλά τον γειτονικό Αράξη (Αράς) επίσης κοντά στις πηγές του, στο Κιοπρουκιόι.71 Δεύτερον, ότι παρέκκλιναν βορειοδυτικά από τη διαδρομή τους κατά μήκος τού κύριου δρόμου βορρά-νότου των καραβανιών, δεν έφτασαν στον Αράξη στο Κιοπρουκιόι και όντως διέσχισαν τον «Δυτικό» Ευφράτη κοντά στις πηγές του. Σύγχρονοι περιηγητές έχουν επιβεβαιώσει την πιθανότητα μιας κατευθείαν πορείας προς τα βορειοδυτικά (βλέπε Χάρτη 6.8):72

«Κατεβήκαμε σε μία από τις μεγάλες κοιλάδες, με τις οποίες τα υψώματα από τα οποία φεύγαμε, συναντούν τον κάμπο. Αν επόμενος σταθμός είναι το Ερζερούμ, περνάς στη δυτική του πλευρά [τού ποταμού Μπινγκιόλ, παραπόταμου τού Αράξη] και προχωράς μέσω Ερτέβ.73 Δικός μας προορισμός ήταν το Χασάνκαλε [Πασινλέρ], στο οποίο οδηγεί μια πιο βορεινή πορεία, μέσω τού χωριού Κετβάν».74

Φαίνεται λοιπόν πιο λογικό να δεχτούμε ότι οι Έλληνες ακολούθησαν μια τέτοια διαδρομή προς τούς ορεινούς δρόμους που οδηγούσαν στη Μπαϊμπούρτ και στον Εύξεινο Πόντο (βλέπε Χάρτη 6.8).

Χάρτης 6.8: Εναλλακτικές πορείες προς τα αρμενικά χωριά

Η διαδρομή αυτή είναι κάπως βραχύτερη από εκείνη μέσω Κιοπρουκιόι, στην οποία βασίσαμε τα χιλιόμετρα αυτού τού τμήματος στο κεφάλαιο τής χρονολόγησης,75 αλλά αυτό προσφέρει πλεονεκτήματα: αυτό το σκέλος τής διαδρομής διανύθηκε σε τρεις ημέρες και με μειωμένη ταχύτητα «μέσα από πεδιάδα και βαθύ χιόνι». Κατά τη διάρκεια τής τρίτης ημέρας «ο βοριάς φυσούσε δυνατά στα πρόσωπά τους, ξεραίνοντας τα πάντα και μουδιάζοντας τούς ανθρώπους» (4.5.3–8).

Ούτε όμως αυτή η διαδρομή ξεπερνά την αβεβαιότητα για εκείνο που ο Ξενοφών εννοεί ως «πηγές τού Ευφράτη»,76 αφού και πάλι (βλέπε Χάρτη 6.8) οι Μύριοι πρώτα διαβήκαν τον Αράξη κοντά στις πηγές του. Αν αυτό εννοεί ως «πηγές τού Ευφράτη», τότε στη συνέχεια πορεύτηκαν δυτικά κατά μήκος τής διαδρομής των καραβανιών, υπέφεραν την πορεία σε βαθύ χιόνι για τρεις ημέρες από τη διάβαση τού «Ευφράτη» (Αράξη) μέχρι την άφιξή τους στη θερμή πηγή τής Ελεγείας (Ελίτζα/Αζιζιγιέ), και βρήκαν τα αρμενικά χωριά στα δυτικά αυτής τής πηγής, στην αριστερή (νότια) όχθη τού Ευφράτη (Καρασού). Διαφορετικά, αν διαβήκαν και τον Ευφράτη (Καρασού) κοντά στις πηγές του, τότε τα αρμενικά χωριά βρίσκονταν και πάλι στα δυτικά τής θερμής πηγής, αλλά αυτή τη φορά στη δεξιά (βόρεια) όχθη τού Καρασού. Και στις δύο περιπτώσεις βρίσκονταν στην κοιλάδα τού Ευφράτη (Καρασού) μεταξύ Ελίτζα (Αζιζιγιέ) και Άσκαλε.77

Έχουμε προσφέρει αρκετές αιτιολογήσεις αυτής τής πρότασης, στις οποίες περιλαμβάνονται η θέση αυτών των χωριών κοντά στη διαδρομή των καραβανιών από το Ερζερούμ προς τη Μπαϊμπούρτ και τον Εύξεινο Πόντο, καθώς και η εγγύτητά τους με τις θερμές πηγές τής Ελεγείας (Ελίτζα, Αζιζιγιέ). Άλλοι όμως θεωρούν ότι για τον προσδιορισμό τής διαδρομής έχει δοθεί ιδιαίτερη σημασία στη θερμή πηγή, κοντά στην οποία το χιόνι είχε λιώσει (Ανάβ. 4.5.15).78

Ο Κoχ (1850) ταύτισε μια θερμή πηγή στους νότιους πρόποδες τού Μπινγκιόλ Νταγ με εκείνη που αναφέρεται από τον Ξενοφώντα.79 Ο Στρέκερ (1870) βάσισε την πρότασή του για μια πιο δυτική διαδρομή σε μια θερμή πηγή στο Χατσιγκάν.80 Ο Λέντλε (1995) αναφέρει ότι δεν λαμβάνει υπόψη του καμία από τις δύο αυτές πηγές, ούτε καν μια τρίτη που υπάρχει στο Πασινλέρ (Χασάνκαλε), κοντά στο Ερζερούμ.81 Όμως η τελευταία αυτή πηγή βρίσκεται πολύ μετά τα αρμενικά χωριά τού Λέντλε στο Καρακιοπρού και όχι πριν από αυτά, όπως θα έπρεπε (βλέπε Χάρτη 6.9). 

Χάρτης 6.9: Από τη Χουνούς στα αρμενικά χωριά

Ο Λέντλε λέει επίσης ότι καθώς άλλοι ερευνητές82 δεν μπορούν να αποδείξουν την ύπαρξη θερμών πηγών στις προτάσεις τους για τη διαδρομή των Μυρίων, πρέπει κανείς να εγκαταλείψει αυτή την αναζήτηση και να υιοθετήσει το επιχείρημα,83 ότι σε μια ηφαιστειακή χώρα με πολλές θερμές πηγές, αλλά και πολλούς σεισμούς, όπως η ανατολική Τουρκία, τέτοιες πηγές ύστερα από δυόμιση χιλιετίες είτε έχουν στερέψει ή έχουν χάσει την καυτή θερμοκρασία τους.

Αυτό το σκέλος τής διαδρομής, από το Μπιτλίς και τη Μους μέχρι το Ερζερούμ, έχει περιγραφεί όχι μόνο από τον Λιντς (1901)84 αλλά και από προγενέστερους περιηγητές τού 19^ου αιώνα στην αντίθετη κατεύθυνση, δηλαδή από το Ερζερούμ προς τη Μους.85

Στις δύο αυτές τελευταίες περιγραφές πέρασαν τον Μουράτ στα βόρεια τής Μους πάνω από την 14^ου αιώνα «αρχαία γέφυρα με δεκατέσσερα τόξα», τη γέφυρα Σουλούχ (βλέπε Χάρτη 6.7). Η γέφυρα εξακολουθεί να υφίσταται και προφανώς υπήρχε επίσης όταν ο Λιντς πέρασε αργότερα τον ποταμό λίγα χιλιόμετρα πιο κάτω (προς τα δυτικά), με «το νερό να φτάνει στα γόνατα των αλόγων». Μάλλον το έκανε επειδή ήδη πενήντα χρόνια νωρίτερα η γέφυρα βρισκόταν

«σε τόσο ερειπωμένη και επικίνδυνη κατάσταση, που δεν ήταν ασφαλές να ιππεύουμε πάνω της κι έτσι ξεπεζέψαμε όλοι και οδηγούσαμε τα άλογα μας».86

Όμως η κατασκευή τής γέφυρας κατά μήκος τής διαδρομής καραβανιών βορρά-νότου, κοντά στη Μους, μαρτυρά το ίχνος τής αρχαίας οδού. Γιατί αν η διαδρομή των καραβανιών διέσχιζε παραδοσιακά τον Μουράτ στο Γιοντζαλί, τότε η γέφυρα θα φτιαχνόταν εκεί.

Η διάβαση τού ποταμού από τον Λιντς δείχνει επίσης ότι σε μήνες πριν από το λιώσιμο των χιονιών (στις 29 Νοεμβρίου κατά Λιντς, στις 13 Φεβρουαρίου κατά την πρότασή μας), ο Μουράτ ήταν διαβατός στα βόρεια τής Μους. Ήταν επίσης διαβατός τον Αύγουστο όπως αναφέραμε πιο πάνω. Κατά συνέπεια η πρόταση τού Λέντλε για διάβαση τού Μουράτ στο Γιοντζαλί87 δεν πρέπει να θεωρηθεί ότι σημαίνει ότι ο Μουράτ ήταν διαβατός μόνο εκεί ή ακόμη πιο βορειοανατολικά, κοντά στις πηγές του. Μάλιστα στην περιοχή που υποδεικνύει ο Λέντλε, ο ποταμός Μουράτ δεν ήταν διαβατός κατά τον Κίνεϊρ:

«Βάλαμε τα άλογα να κολυμπήσουν απέναντι και στη συνέχεια περάσαμε κι εμείς πάνω σε σχεδία υποστηριζόμενη από φουσκωμένες προβιές».88

Κατά τον 19^ο αιώνα, ζώα φορτωμένα με δέματα, που ταξίδευαν ως μέρος καραβανιού, μπορούσαν να καλύπτουν την απόσταση από το Μπιτλίς μέχρι το Ερζερούμ σε 9 ημέρες.89 Κατά τη δική μας πρόταση οι Μύριοι χρειάστηκαν 10 ημέρες για να φτάσουν σε κάποιο σημείο ανατολικά τού Ερζερούμ. Κατά τον Λέντλε,90 χρειάστηκαν 17 ημέρες για να πορευτούν από το Μπιτλίς στο Κιουλού, στα νότια τού Κιοπρουκιόι (βλέπε Χάρτη 6.9). Ο Λέντλε (1995) θεωρεί ότι όλα τα περιστατικά τής Κύρου Ανάβασης από τις πηγές τού Ανατολικού Τίγρη (4.4.3) μέχρι την άφιξη στον Αράξη (Φάσι, 4.6.4), δηλαδή 17 ημέρες πορείας (βλέπε Πίνακα 6.3) καθώς και η παραμονή στα αρμενικά χωριά, συνέβησαν μεταξύ Μπιτλίς και Κιουλού, στα νότια τού Κιοπρουκιόι.91 Ο Φάσις τού Λέντλε, στον οποίο έφτασαν οι Έλληνες, ήταν αρχικά ο παραπόταμος τού Αράξη, ο Μπινγκιόλ στο Κιουλού. Βλέπε Χάρτη 6.9.

Οι Μύριοι είχαν φτάσει χωρίς παρεκκλίσεις πορείας στα αρμενικά χωριά, στο σημείο (ή κάπου κοντά) από το οποίο ο θερινός δρόμος ανηφόριζε από το Ερζερούμ προς τη Μπαϊμπούρτ και την Τραπεζούντα.92 Όταν διέσχισαν τον ποταμό Κεντρίτη και μπήκαν στην Αρμενία, βρέθηκαν σε ευνοϊκές συνθήκες. Πέρασαν από πολυάνθρωπους τόπους (Ανάβ. 4.4.2 Σιρτ, 4.4.3 Μους, 4.4.7 Χουνούς) και επομένως είχαν περισσότερες από μια φορά την ευκαιρία να επιβεβαιώσουν τη διαδρομή που ακολουθούσαν. Είχαν συνάψει συνθήκη με τον Τιρίβαζο (4.4.6) κι έτσι πορεύονταν μέσα από όχι εχθρική χώρα. Είναι απίθανο να σχεδίαζε πραγματικά ο Τιρίβαζος να επιτεθεί στους Έλληνες:93 «Όταν οι βάρβαροι άκουσαν τον θόρυβο, δεν έμειναν εκεί για να αντισταθούν, αλλά τράπηκαν σε φυγή» (Ανάβ. 4.4.21, οἱ δὲ βάρβαροι ἀκούσαντες τὸν θόρυβον οὐχ ὑπέμειναν, ἀλλ᾽ ἔφευγον). Αυτά έχουν ήδη αναφερθεί στο προηγούμενο κεφάλαιο. Εδώ μπορούμε να προσθέσουμε ότι «κατά την πορεία τους μέσα από τα χιόνια [τής Αρμενίας] είχαν πολλούς οδηγούς» (Ανάβ. 4.5.1, συσκευασάμενοι δ᾽ εὐθὺς ἐπορεύοντο διὰ χιόνος πολλῆς ἡγεμόνας ἔχοντες πολλούς). Έτσι, παρά τις δυσκολίες στα χιόνια κατά τη διάρκεια των τελευταίων ημερών πριν από την άφιξή τους στα χωριά με τα υπόγεια σπίτια, δεν υπήρχε λόγος να χάσουν τον δρόμο τους και δεν τον έχασαν. Έφτασαν στα χωριά στα τέλη Φεβρουαρίου.94 Δεν μπορούσαν, λόγω τού χιονιού, να ανηφορίσουν το βουνό Κοπ προς τη Μπαϊμπούρτ (βλέπε Χάρτη 6.9). Ήσαν περισσότεροι από δέκα χιλιάδες. Ύστερα από παραμονή οκτώ ημερών, έπρεπε να φύγουν. Τα χωριά ήσαν σκεπασμένα από το χιόνι και ίσως τα τρόφιμα τελείωναν. Δύο επιλογές ήσαν διαθέσιμες: να ακολουθήσουν τον δρόμο των καραβανιών προς τα δυτικά, στην κοιλάδα τού «Δυτικού» Ευφράτη (Καρασού) ή να ακολουθήσουν τον ίδιο δρόμο προς τα ανατολικά, προς το Ερζερούμ και πέρα από αυτό, στην κοιλάδα τού Αράξη (Φάσι, Αράς). Οι ερευνητές τής Καθόδου των Μυρίων φαίνεται ότι δεν έχουν πάρει πάντοτε υπόψη τους την εξής παρατήρηση:

«Ήταν απαραίτητο, φυσικά, να ταξιδεύουν σε δρόμο, ακόμη κι όταν ο δρόμος δεν κατευθυνόταν ακριβώς εκεί όπου ήθελαν τελικά να φτάσουν».95

Ο Λέντλε (1995) έχει προτείνει ότι οι Έλληνες βρίσκονταν στην περιοχή τού Ερζερούμ όχι στα τέλη Φεβρουαρίου αλλά στις αρχές Μαΐου96 και στην Τραπεζούντα στα τέλη Μαΐου-αρχές Ιουνίου. Είχαν φτάσει στην πόλη «Γυμνιάς» (Μπαϊμπούρτ) ύστερα από «παράκαμψη τριών εβδομάδων» μέσα από τις κοιλάδες των ποταμών Τορτούμ, Όλτου και Τσορούχ.97 Η πρόταση αυτή αναγνωρίζει την ύπαρξη δύο θερινών δρόμων προς την Τραπεζούντα κοντά στα αρμενικά μας χωριά:

«Η συντομότερη διαδρομή ήταν από το Ερζερούμ δυτικά πρώτα στην Ελίτζα [Ἐλέγεια, Αζιζιγιέ, τη θερμή πηγή κοντά στα αρμενικά χωριά μας], όπου ένας πολύς δύσκολος δρόμος, που χρησιμοποιούνταν μόνο το καλοκαίρι, διέσχιζε πέρασμα σε υψόμετρο περίπου 2.600 μ. προς το Μαντέν και από εκεί διακλαδιζόταν προς τη Μπαϊμπούρτ. Η κύρια διαδρομή ακολουθούσε αρχικά την ολοένα πιο στενή κοιλάδα τού Φρατ [τού Καρασού, «Δυτικού» Ευφράτη], έως ότου άρχιζε να ανηφορίζει πίσω από το Άσκαλε τα βουνά, το Κοπ Νταγ. Διέσχιζε τον αυχένα σε υψόμετρο περίπου 2.400 μ. περνώντας μέσα από στενό φαράγγι και επανενωνόταν στο Μαντέν με την καλοκαιρινή διαδρομή. Αυτό ήταν φανερό από τις απαρχές τού συνήθους εμπορίου από το Ιράν και την Αρμενία προς τη Μαύρη Θάλασσα».98

Καθώς κατά την πρόταση αυτή δεν ήταν χειμώνας και οι δρόμοι, που απεικονίζονται στον Χάρτη 6.9, δεν ήσαν αποκλεισμένοι από τα χιόνια, ο μόνος λόγος για τη μη χρησιμοποίησή τους αποδίδεται από τον Λέντλε στην πληροφορία που είχαν πάρει οι Μύριοι, ότι

«θα ήταν πολύ δύσκολο να κερδίσουν τη μάχη για πρόσβαση στο ορεινό πέρασμα μέσω τού φαραγγιού πίσω από το Πιρνακαμπάν [επί τού δρόμου από το Άσκαλε προς τη Μπαϊμπούρτ, βλέπε Χάρτη 6.9]. Έτσι προτίμησαν τη μεγάλη παράκαμψη μέσω τής κοιλάδας τού Τορτούμ». Όμως, «δεν περίμεναν ότι η πορεία από την παράκαμψη αυτή θα κρατούσε τρεις ολόκληρες εβδομάδες».99

Το επιχείρημα αυτό δεν φαίνεται πειστικό. Στην πραγματικότητα οι Έλληνες συνάντησαν ισχυρή αντίσταση από τούς Ταόχους και τούς Χαλδίους ακριβώς στην εναλλακτική διαδρομή την οποία ακολούθησαν. Από την άλλη πλευρά, αν δεν ήσαν Αρμένιοι, που είχαν πρόσφατα προσφέρει καταφύγιο στους Έλληνες στα υπόγεια σπίτια τους, ή Σκυθηνοί, που αργότερα τούς εφοδίασαν με οδηγό (με οδηγούς κατά τον Διόδωρο) για να τούς οδηγήσει στο όρος Θήχης, ποιος άλλος άραγε θα μπορούσε να ελέγχει το πέρασμα διαμέσου τού φαραγγιού πίσω από το Πιρνακαμπάν στον δρόμο προς τη Μπαϊμπούρτ (την υποτιθέμενη πόλη Γυμνιάς); Έχουμε προτείνει ότι η απόφαση στην οποία κατέληξαν οι Έλληνες, όταν βρίσκονταν στα αρμενικά χωριά στην κοιλάδα τού Ευφράτη (Καρασού), βασιζόταν στην εσφαλμένη πεποίθηση ότι ο Αράξης (Φάσις) ήταν ο Φάσις (Ριόνι) τής Κολχίδας.100 Είδαμε εδώ ότι σύμφωνα με τα ονόματα που χρησιμοποιούσαν οι ντόπιοι για τούς ποταμούς τής περιοχής, καθώς και σύμφωνα με την τεκμηρίωση που προσφέρουν οι γραπτές πηγές, Ευφράτης τού Ξενοφώντος ήταν ο Καρασού. Επομένως τα χωριά αυτά βρίσκονταν μεταξύ Ερζερούμ και Άσκαλε.

Η αβεβαιότητα από τον Φάσι (Αράξη) μέχρι τον Άρπασο

Σε προηγούμενα κεφάλαια δείξαμε ότι οι παρασάγγες τούς οποίους αναφέρει ο Ξενοφών από τη διάσχιση τού ποταμού Κεντρίτη (Μποτάν) νότια τής Σιρτ μέχρι τα αρμενικά χωριά με τα υπόγεια σπίτια μεταξύ Ερζερούμ και Άσκαλε, με τον κατά Ηρόδοτο ορισμό τού παρασάγγη αντιστοιχούν στην πραγματική απόσταση.101 Έχουμε δείξει επίσης ότι οι παρασάγγες που αναφέρονται από τον Άρπασο (Άρπα τσάι) μέχρι τα χωριά ανεφοδιασμού (κοντά στο Ερεβάν), από εκεί στην πόλη Γυμνιάς (στο Γκυουμρί), και από την πόλη Γυμνιάς μέχρι το όρος Θήχης (βόρεια τής Χαρτ/Αϊντίντεπε), παίρνοντας υπόψη τις δεκαπέντε ημέρες τού Διόδωρου αντιστοιχούν επίσης στην πραγματική απόσταση με βάση τον κατά Ηρόδοτο ορισμό τού παρασάγγη.102 Το ενδιάμεσο όμως σκέλος τής Καθόδου των Μυρίων, από τα αρμενικά χωριά (μεταξύ Ερζερούμ και Άσκαλε) μέχρι τον ποταμό Άρπασο (Άρπα τσάι), επιτρέπει διάφορες διαδρομές, ανάλογα με τις υποθέσεις που υιοθετούνται. Το σκέλος αυτό περιλαμβάνει: Πρώτον, πορεία τριών ημερών από τα αρμενικά χωριά μέχρι την απόδραση τού οδηγού (Ανάβ. 4.6.2–3). Δεύτερον, ίσως μικρή πορεία απροσδιόριστης διάρκειας, από την απόδραση τού οδηγού μέχρι την άφιξη στον ποταμό Φάσι (Αράξη). Τρίτον, πορεία επτά ημερών δίπλα στον Αράξη ανά πέντε παρασάγγες την ημέρα (4.6.4). Τέταρτον, πορεία δύο ημερών ανά πέντε παρασάγγες την ημέρα μέχρι την αντιμετώπιση των συνασπισμένων εχθρών (4.6.5). Πέμπτον, πορεία πέντε ημερών στη χώρα των Ταόχων ανά έξι παρασάγγες την ημέρα (4.7.1). Και έκτον, πορεία επτά ημερών στη χώρα των Χαλδίων ανά επτά περίπου παρασάγγες την ημέρα μέχρι την άφιξη στον ποταμό Άρπασο (4.7.15). Πρόκειται για εκείνο το σκέλος τής διαδρομής τής Καθόδου των Μυρίων, για το οποίο έχουν αναπτυχθεί οι περισσότερες διαφωνίες. Η αβεβαιότητά του απεικονίστηκε με διακεκομμένη γραμμή στον Χάρτη 5.2 τού κεφαλαίου τής χρονολόγησης.

Ο εντοπισμός μιας πιθανής διαδρομής εξαρτάται από τον προσδιορισμό των τόπων διαμονής των εμπλεκομένων λαών. Μπορούμε να τοποθετήσουμε τούς Φασιανούς γύρω από το Πασινλέρ. Υπάρχει ομοφωνία ότι το τοπωνύμιο προέρχεται από το κλασσικό αρμενικό Μπασιανί/Φασιανί, ενώ είναι επίσης βέβαιο ότι ο Αράξης έφερε το όνομα Φάσις σε αυτή την περιοχή.103 Υπάρχει επίσης συμφωνία ότι η χώρα των Ταόχων περιλάμβανε τις κοιλάδες των ποταμών Όλτου, Ναρμάν και Τορτούμ104 και ως τέτοια αντιμετωπίζεται στις προτάσεις των Λέμαν-Χάουπτ και Λέντλε για την Κάθοδο των Μυρίων. Όμως, στην πρόταση των Λέμαν-Χάουπτ και Λέντλε για τη διαδρομή σε αυτό το σκέλος (από το Πασινλέρ επί τού Αράξη μέχρι το Γιουσουφέλι επί τής συμβολής των Τσορούχ και Όλτου), φαίνεται ότι δεν υπάρχει επαρκής τεκμηρίωση για τον τόπο των Χαλύβων τού τέταρτου βιβλίου τού Ξενοφώντος. Έχουμε προτείνει σύνδεση ανάμεσα στους Χαλδίους (Χάλυβες) και τούς Ουραρτού.105 Οι Χάλδιοι τούς οποίους συνάντησαν οι Μύριοι ήσαν τα απομεινάρια των Ουραρτού, μετά την παρακμή αυτής τής αυτοκρατορίας κατά τον 6^ο π.Χ. αιώνα. Έχουμε αναφέρει ότι τα εδάφη τους θεωρείται ότι βρίσκονταν βόρεια τού Αράξη, ιδιαίτερα στην κοιλάδα τού μικρού ποταμού Ζίβιν βορειοανατολικά τού Χορασάν.106 Μπορούμε να προσθέσουμε εδώ ότι οι Χάλυβες τού τέταρτου βιβλίου τού Ξενοφώντος ήσαν ίσως οι Αρμενοχάλυβες τού Πλίνιου (HN 6.29):

Σε ολόκληρη την πεδιάδα που εκτείνεται πέρα από τον ποταμό Κύρο [Κούρα] κατοικεί το έθνος των Αλβανών [στο σύγχρονο Αζερμπαϊτζάν], και, μετά από αυτούς, το έθνος των Ιβήρων [στη σύγχρονη Γεωργία]. Ο ποταμός Αλαζών [Aλαζάνι, βλέπε Χάρτη 6.5], ο οποίος χύνεται στον Κύρο από τα όρη τού Καυκάσου, χωρίζει τα δύο αυτά έθνη. … Πέρα από την οροσειρά που ονομάζεται Παρυάδρης107 υπάρχουν οι έρημοι τής Κολχίδας, στο τμήμα τής οποίας που βλέπει προς τα Κεραύνια όρη108 κατοικούν οι Αρμενοχάλυβες [δηλαδή οι Χάλδιοι, νότια τής λίμνης Τσιλντίρ]. Και υπάρχει η χώρα των Μόσχων [προφανώς μεταξύ των Αρμενοχαλύβων και των Μοσχικών ορέων], η οποία εκτείνεται μέχρι τον ποταμό Ίβηρο [Iόρι, βλέπε Χάρτη 6.5], ο οποίος χύνεται στον Κύρο.109

Μπορούμε επίσης να προσθέσουμε ότι η άποψη αυτή υπάρχει και στον Μιλήσιο Εκαταίο, που αναφέρει ότι οι Αρμένιοι βρίσκονται στα νότια των Χαλύβων.110 Αν τα εδάφη των Χαλδίων βρίσκονταν βόρεια τού Αράξη, ιδιαίτερα στην κοιλάδα τού Ζίβιν, τότε σε πορεία επτά ημερών κατά μήκος τού Αράξη από ανατολικά προς τα δυτικά, από το Καγιζμάν προς το Ερζερούμ,111 οι Μύριοι έπρεπε να συναντήσουν τούς Χαλδίους πριν από τούς Φασιανούς και τούς Ταόχους, όχι μετά.112 Επίσης πρέπει να προσθέσουμε εδώ ότι ο Ξενοφών, όταν αφηγείται το πέρασμα από τούς Ταόχους αναφέρεται σε «τόπους» (χωρία, 4.7.1-2), αλλά στους Χαλδίους αναφέρεται σε «πόλεις» (πολίσματα, 4.7.17). Μπορούμε επίσης να προσθέσουμε ότι αυτοί οι τόποι, τα φυσικά οχυρά των Ταόχων, ήσαν απλώς απόκρημνοι τόποι χωρίς τείχη:

«Οι Έλληνες βρήκαν μια μορφή κατοίκησης που δεν είχαν δει μέχρι τότε: απλώς μια σειρά από οχυρά σε απόκρημνους βράχους εφοδιασμένα με προμήθειες. Ο πληθυσμός, μαζί με τα γελάδια και τα πρόβατά του, μπορούσε να συγκεντρώνεται μέσα σε αυτά τα μέρη σε περιόδους έκτακτης ανάγκης. Αυτοί οι τόποι φαίνεται ότι αποτελούσαν φυσικούς σχηματισμούς χωρίς χτισμένα τείχη. Οι Τάοχοι ζούσαν συνήθως σε σκηνές».113

Το κύριο προπύργιο των Ταόχων (Ανάβ. 4.7.2)

δεν περιλάμβανε πόλη, ούτε σπίτια, αλλά ήταν απλώς ένας τόπος όπου μαζεύτηκαν άνδρες, γυναίκες και μεγάλος αριθμός βοοειδών… Δεν ήταν δυνατό να το περικυκλώσουν με συνεχή γραμμή, επειδή οι πλευρές του ήσαν απόκρημνες.114

Τέτοιοι βραχώδεις σχηματισμοί υπάρχουν πολλοί στις κοιλάδες των Τορτούμ (Εικόνα 6.1.1), Όλτου (Εικόνα 6.1.2) και Ναρμάν (Εικόνες 6.1.3 και 6.1.4), συμπεριλαμβανομένων των πόλεων που έχουν τα ίδια ονόματα με τα αντίστοιχα ποτάμια. Οποιοσδήποτε από αυτούς τούς βραχώδεις σχηματισμούς θα μπορούσε να είναι το κύριο προπύργιο των Ταόχων. Πού όμως βρίσκονταν οι πόλεις (πολίσματα) των Χαλδίων;

6.1.1. Τορτούμκαλε (με μεταγενέστερο κάστρο)

6.1.2. Όλτου (με μεταγενέστερο κάστρο)

6.1.3. Σαμίκαλε (με μεταγενέστερο κάστρο)

6.1.4. Ναρμάν

Εικόνα 6.1: Τα απόκρημνα φυσικά οχυρά των Ταόχων

Κατά την επικρατούσα άποψη οι Χάλυβες (Χάλδιοι) βρίσκονται κάπως συμπιεσμένοι στα άνω όρια τής χώρας των Ταόχων, μεταξύ των ποταμών Όλτου και Τσορούχ.115 Άλλοι116 τοποθετούν τη χώρα των Χαλύβων στην περιοχή τής Ισπίρ, δηλαδή προς την κατεύθυνση των πηγών τού Τσορούχ (τού υποτιθέμενου Άρπασου), όπου όμως, σύμφωνα με την επικρατούσα άποψη, εκεί βρίσκονταν τα χωριά ανεφοδιασμού στη χώρα των Σκυθηνών (Ανάβ. 4.7.18).

Ωστόσο η επικρατούσα άποψη παρουσιάζει δύο ειδών προβλήματα: (α) Δεν υπάρχουν σε αυτή την περιοχή σημαντικά αρχαιολογικά στοιχεία τής περιόδου των Ουραρτού (Χαλδίων). (β) Η πορεία των 12 ημερών στα εδάφη των Ταόχων και των Χαλύβων κατά μήκος αυτής τής διαδρομής συνεπάγεται μέση ημερήσια προέλαση μόλις 10-12 χλμ.117 Όμως η μέση ημερήσια προέλαση σε όλη την Ανάβαση τού Κύρου και την Κάθοδο των Μυρίων ήταν 5 παρασάγγες. Στις περισσότερες περιπτώσεις αντιστοιχεί στον ορισμό τού Ηροδότου (30 στάδια ανά παρασάγγη) και ισούται περίπου με 30 χλμ. Ακόμη και σε πορείες έξω από κύριους δρόμους, εκεί όπου ο Ξενοφών χρησιμοποιεί βραχύτερο «παρασάγγη» (περίπου 3 χλμ), κάθε ημερήσια πορεία κάλυπτε απόσταση 15 χλμ.

Η πρόταση εδώ σημαίνει ότι οι Έλληνες πορεύτηκαν σε 14 ημέρες την 140 περίπου χλμ απόσταση από την περιοχή τού Ερζερούμ προς το Γιουσουφέλι.

Ο Λέντλε παραδέχεται ότι αυτό το «παράξενο φαινόμενο» μέσης ημερήσιας προέλασης μόλις 10-12 χλμ δεν μπορεί να καταλογιστεί σε σφάλμα στην αφήγηση τού Ξενοφώντος, γιατί σε αυτό το τμήμα οι αναφερόμενοι σταθμοί και παρασάγγες αλληλοϋποστηρίζονται. Δηλώνει ότι αυτή η πληροφορία έχει κατά πάσα πιθανότητα υποχρεώσει τούς ερευνητές να οδηγήσουν τούς Έλληνες στον ποταμό Τσορούχ (ως Άρπασο) μόνο ύστερα από παρατεταμένες παρακάμψεις ή από εντελώς διαφορετικές διαδρομές. Κατά την άποψη τού Λέντλε προέλαυναν εδώ πολύ αργά, επειδή έπρεπε να αντιμετωπίσουν καθ’ οδόν ιδιαίτερα χρονοβόρα προβλήματα, τα οποία προκαλούσε η συμπεριφορά του πληθυσμού. Ισχυρίζεται ότι ο Ξενοφών χρησιμοποίησε εδώ τον παρασάγγη με χρονική διάσταση, με την έννοια των ωρών που καταναλώθηκαν στον δρόμο.118

Φαίνεται λοιπόν ότι πρέπει να παρακάμψουμε τις δυσκολίες που συνδέονται με την απουσία πόλεων (πολισμάτων) των Χαλδίων (Ουραρτού) επί αυτής τής προτεινόμενης διαδρομής, καθώς και με την επί δώδεκα συνεχόμενες ημέρες ανεξήγητα μικρή μέση ημερήσια προέλαση κατά μήκος της. Μάλλον έχουμε και πρόσθετους λόγους να το κάνουμε:

Πρώτον, επειδή η πρόταση αυτή αφαιρεί εκατοντάδες χιλιόμετρα από την αφήγηση,119 αμφισβητώντας έτσι την έννοια τού παρασάγγη τού Ξενοφώντος και καθιστώντας επίσης άλυτο το ζήτημα τής χρονολόγησης τής Κύρου Ανάβασης.120 Επιπλέον, με αυτή τη μειωμένη σε μήκος διαδρομή, ο Λέντλε δεν έχει εξηγήσει γιατί πιστεύει ότι ο στρατός βρισκόταν στα Κούναξα τον Οκτώβριο τού 401 π.Χ., αλλά δεν έφτασε στην Τραπεζούντα πριν από τον Ιούνιο τού 400.121

Δεύτερον, επειδή η πρόταση αυτή εισηγείται ότι η πορεία τεσσάρων ημερών σε ομαλή πεδιάδα ήταν στο φαράγγι τού Τσορούχ, όπου δεν υπάρχει πεδιάδα. Έχουμε αναφέρει ότι από τοπογραφική άποψη η πρόταση ότι ο ποταμός Τσορούχ ήταν ο Άρπασος δεν είναι συμβατή με την περιγραφή τού Ξενοφώντος, αφού σημαίνει ότι η ομαλή πεδιάδα ήταν η ορεινή κοιλάδα αυτού τού ποταμού, από τη συμβολή του με τον Όλτου στην περιοχή τού Γιουσουφέλι και στην κατεύθυνση των πηγών του μέχρι την Ισπίρ. Όμως δεν φαίνεται πιθανό ότι ο Ξενοφών, όταν περιγράφει πορεία 120 περίπου χλμ (20 παρασαγγών) σε ομαλή πεδιάδα, όπως και ο Διόδωρος, εννοούσε την άνω κοιλάδα τού Τσορούχ.122

Τρίτον, επειδή οδηγεί τούς Έλληνες σε μια υποτιθέμενη πόλη Γυμνιάς (Μπαϊμπούρτ) με τα εξής αντιφατικά χαρακτηριστικά: Η πόλη βρισκόταν πάνω ή κοντά στον κύριο δρόμο των καραβανιών προς τη θάλασσα:

«Η Γυμνιάς βρισκόταν στη Μπαϊμπούρτ, ή τουλάχιστον πολύ κοντά σε αυτήν την πόλη, από την οποία περνούσε η συνήθης διαδρομή καραβανιών από την Ταμπρίζ προς την Τραπεζούντα μέσω Ερζερούμ».123

Ταυτόχρονα όμως η θέση τής πόλης αυτής κατέστησε αναγκαίες τις υπηρεσίες οδηγού.124 Μάλιστα ο οδηγός που ήρθε, δεν τούς οδήγησε στη θάλασσα από τη διαδρομή των καραβανιών. Τούς πήγε στα βουνά.

Έχουμε αναφέρει στο Κεφάλαιο 5, ότι πρέπει να αναζητήσουμε τις κατά Ξενοφώντα πόλεις των Χαλύβων (Χαλδίων) στα βόρεια τού Αράξη, μέσα και γύρω από την κοιλάδα τού Ζίβιν. Εδώ μπορούμε να προσδιορίσουμε ότι τα κάστρα τού Ζίβιν, του Μιτζινγκίρτ, τού Κιόρογλου και ενδεχομένως τού Κετσιβάν στην περιοχή125 ήσαν οι πόλεις των Χαλδίων.

6.2.1. Κάστρο Ζίβιν

6.2.2. Κάστρο Μιτζινγκίρτ

6.2.3. Κάστρο Κιόρογλου

6.2.4. Κάστρο Κετσιβάν

Εικόνα 6.2: Τα κάστρα των Χαλδίων (Ουραρτού)

Το κάστρο τού Ζίβιν (Εικόνα 6.2.1) βρίσκεται στο χωριό Σουργουτούς (Ζίβιν), 35 χλμ νοτιοδυτικά τής Σαρικαμίς. Είναι χτισμένο σε βράχο, 40 μέτρα πάνω από το επίπεδο τού εδάφους. Έχει στρατηγική θέση, καθώς ελέγχει τον δρόμο που συνδέει την ανατολική Ανατολία και τον Καύκασο. Η επιγραφή τής βόρειας εκστρατείας τού βασιλιά Μενούα των Ουραρτού (τώρα στο μουσείο τής Τιφλίδας) βρέθηκε εδώ. Ερευνητές τού πολιτισμού των Ουραρτού συμφωνούν ότι το Ζίβιν είναι από τα σημαντικότερα φρούρια τής περιοχής.

Το κάστρο τού Μιτζινγκίρτ (Εικόνα 6.2.2) βρίσκεται μέσα στα όρια τής Σαρικαμίς, στο χωριό Ίνκαγια (Μιτζινγκίρτ). Σήμερα σώζεται μόνο ένα μέρος από τα τείχη τής πόλης, που έχουν ορθογώνια κάτοψη. Ανήκει στην περίοδο των Ουραρτού. Εδώ υπάρχουν επίσης λαξευτοί τάφοι των Ουραρτού.

Το κάστρο τού Κιόρογλου (Εικόνα 6.2.3)126 είναι χτισμένο πάνω σε φυσικό ύψωμα στο χωριό Κιόρογλου, 30 χλμ δυτικά τής Σαρικαμίς. Έχει τα ίδια χαρακτηριστικά με τα κάστρα Ζίβιν και Μιτζινγκίρτ, αλλά είναι μικρότερο από αυτά. Η θέση του δεσπόζει στη γύρω περιοχή. Δεν υπάρχουν ευρήματα που να δείχνουν ότι το φρούριο είχε κατοικηθεί κατά την αρχαιότητα, αλλά τα θεμέλια και οι πέτρινοι τοίχοι στα πρανή τού φρουρίου δείχνουν ότι κτίστηκε κι αυτό κατά την περίοδο των Ουραρτού, όπως τα κάστρα Ζίβιν και Μιτζινγκίρτ.

Το κάστρο τού Κετσιβάν (Εικόνα 6.2.4) βρίσκεται κοντά στο χωριό Τούντσκαγια, 40 χλμ βορειοδυτικά τού Καγιζμάν, με τείχη και στις τέσσερις πλευρές. Η ακριβής εποχή τής κατασκευής του δεν έχει τεκμηριωθεί.

Οι Μύριοι πέρασαν από αυτά τα κάστρα αφήνοντας τη χώρα των Ταόχων, πριν συναντήσουν και πάλι τον Αράξη και ακολουθήσουν την πορεία του προς τα ανατολικά, προς τη συμβολή του με τον Άρπασο (Άρπα τσάϊ) και πέρα από αυτήν. Ο Ξενοφών (4.7.17) καθιστά σαφές ότι οι Μύριοι δεν κατάφεραν να καταλάβουν κανένα από αυτά τα κάστρα και συνέχισαν να τρέφονται με τα γελάδια που είχαν αρπάξει από τούς Ταόχους.

Εναλλακτικές διαδρομές από τον Φάσι (Αράξη) προς τον Άρπασο

Έχουμε αναφέρει ότι η καταγεγραμμένη απουσία οικισμών στα ανατολικά τού Πασινλέρ μπορεί να εξηγήσει την κίνηση των Μυρίων προς βορρά και την απομάκρυνσή τους από τον Αράξη: ήταν υποχρεωτική και οφειλόταν στην έλλειψη τροφίμων:

«Οι περισσότεροι από τούς οικισμούς τής Εποχής τού Σιδήρου στα βόρεια τής πεδιάδας τού Πασινλέρ βρίσκονται χαμηλά στους πρόποδες, δυτικά τού Πασινλέρ, ενώ υπάρχει αξιοσημείωτη απουσία τέτοιων οικισμών στο επίπεδο τής ίδιας τής κοιλάδας [τού Αράξη]».127

Στον Χάρτη 6.10 (τέσσερα διαγράμματα) παρουσιάζονται τρεις πιθανές διαδρομές κίνησης προς βορρά τού Αράξη. Παρουσιάζονται επίσης στο τέταρτο διάγραμμα οι προτάσεις των Λέμαν-Χάουπτ και Λέντλε σε αυτή την περιοχή. Δεχόμενοι ότι ο οδηγός απέδρασε 40 περίπου χλμ ανατολικά των αρμενικών χωριών, 15 χλμ ανατολικά τού Ερζερούμ, έχουμε προτείνει ότι οι Μύριοι βρήκαν τον Αράξη 10 χλμ δυτικά τού Πασινλέρ.128

Χάρτης 6.10: Πιθανά σημεία έναρξης κίνησης προς βορρά τού Αράξη

Αν οι (7 x 5 =) 35 παρασάγγες τούς οποίους βάδισαν σε επτά ημέρες κατά μήκος τού Αράξη, από το σημείο στο οποίο συνάντησαν τον ποταμό (δυτικά τού Πασινλέρ) ήσαν μήκους 30 σταδίων, τότε κινήθηκαν προς βορρά τού Αράξη στο Καγιζμάν, σε απόσταση 164 χλμ (28,4 παρασαγγών) από το σημείο στο οποίο συνάντησαν τον ποταμό και 193 χλμ (33,5 παρασαγγών) από την απόδραση τού οδηγού.

Αν ο Ξενοφών χρησιμοποίησε εδώ βραχύτερο παρασάγγη, τότε πορεύτηκαν δίπλα στον Αράξη για περίπου (35 x 3 =) 105 χλμ και κινήθηκαν προς βορρά στο Καρακούρτ, 65 χλμ δυτικά τού Καγιζμάν.

Έχουμε αναφέρει129 ότι ο βραχύτερος παρασάγγης προκύπτει στη διαδρομή από τον ποταμό Χαμπούρ μέχρι τις Πύλες, όπου ο Ξενοφών αναφέρει 125 παρασάγγες, οι οποίοι αντιστοιχούν σε πραγματική απόσταση 379 χλμ και συνεπάγονται μήκος παρασάγγη (ωριαία πορεία) 3 χλμ σε αυτό το τμήμα. Και στις δύο αυτές περιπτώσεις ανηφορίζοντας, αντιμετωπίζοντας τούς εχθρούς, τρέποντάς τους σε φυγή και κατεβαίνοντας στην πεδιάδα, έπρεπε να στραφούν δυτικά προκειμένου να περάσουν από τη χώρα των Ταόχων και ύστερα να συνεχίσουν ανατολικά στη χώρα των Χαλδίων και νοτιοανατολικά προς τον Αράξη.

Μπορούμε όμως να προσθέσουμε εδώ ότι μια τρίτη και πιο άμεση διαδρομή θα είχε ακολουθηθεί, πρώτα βόρεια προς Τορτούμ, Ναρμάν, Όλτου και ύστερα νοτιοανατολικά προς Κιόρογλου, Ζίβιν, Μιτζινγκίρτ, Κετσιβάν και τον Αράξη, αν είχαν κινηθεί προς βορρά τού ποταμού από κάποιο σημείο κοντά στο Πασινλέρ. Στην τρίτη αυτή περίπτωση η επτά ημερών ανατολική πορεία δίπλα στον Αράξη δεν θα αντιστοιχούσε στους παρασάγγες τού Ξενοφώντος, είτε κανονικούς (των 30 σταδίων) είτε βραχύτερους. Στην πραγματικότητα δεν θα υπήρχε καν πορεία δίπλα στον Αράξη.

Έχει προταθεί ότι εδώ (4.6.4) το κείμενο τού Ξενοφώντος είναι κατεστραμμένο. O Λέντλε δέχεται πορεία 4 ημερών, αντί για 7, δίπλα στον Αράξη (από τα ανατολικά προς τα δυτικά).130 Το επιχείρημα αυτό έχει θεωρηθεί πειστικό.131 Όπως φαίνεται στον Χάρτη 6.10, αυτή η τρίτη εναλλακτική διαδρομή προς βορρά τού ποταμού από κάποιο σημείο κοντά στο Πασινλέρ προς τούς Ταόχους και στη συνέχεια νοτιοανατολικά προς τα κάστρα των Χαλδίων και τον Αράξη, χωρίς πορεία επτά ημερών δίπλα στον ποταμό, παρουσιάζει τα εξής πλεονεκτήματα: (α) Δικαιολογεί τη γρήγορη κίνηση προς βορρά λόγω τής έλλειψης οικισμών (και τροφής) στα ανατολικά τού Πασινλέρ. (β) Περνά από τη χώρα και τα φυσικά οχυρά των Ταόχων. (γ) Συνεχίζει ομαλά περνώντας από τις πόλεις των Χαλδίων και φτάνει στον Αράξη.

Φαίνεται ότι στις χώρες των Ταόχων και των Χαλδίων ο Ξενοφών δεν αναφέρει πορείες παρασαγγών των 30 σταδίων, αφού οι ημερήσιες πορείες του στους Ταόχους (6 παρασάγγες την ημέρα, 4.7.1) και στους Χαλδίους (περίπου 7 παρασάγγες την ημέρα, 4.7.15) υπερβαίνουν τη μέση ημερήσια διάνυση στην Κύρου Ανάβαση κατά μήκος κυρίων οδών (5 παρασάγγες την ημέρα). Καθώς τώρα πορεύονταν έξω από κύριες οδούς, προφανώς ο Ξενοφών χρησιμοποιεί εδώ τον «βραχύ» παρασάγγη (3 χλμ).132 Οι 17 ημέρες πορείας σε αυτό το τμήμα (δηλαδή 3 από τα χωριά μέχρι την απόδραση τού οδηγού, 2 στα βόρεια τού Αράξη προς τούς εχθρούς, 5 στη χώρα των Ταόχων και 7 στη χώρα των Χαλδίων) παρουσιάζονται γραφικά στον Χάρτη 6.10 (εναλλακτική 3) ως αντιστοιχούσες κατά περίπτωση, σύμφωνα με το κείμενο, σε ημερήσιες πορείες 15, 15, 18 και 21 περίπου χλμ (5, 5, 6, και 7 «βραχέων» παρασαγγών). Πιο κάτω θα εξετάσουμε την τρίτη αυτή εναλλακτική, σε σχέση με τη χρονολόγηση και τούς παρασάγγες τής Κύρου Ανάβασης.

Αναλυτικοί και αθροιστικοί παρασάγγες

Οι λεπτομέρειες τού Ξενοφώντος για τούς παρασάγγες περιλαμβάνονται στους Πίνακες 6.1 και 6.2.

Πίνακας 6.1: Οι αναλυτικοί παρασάγγες τού Ξενοφώντος στην Ανάβαση τού Κύρου Τοποθεσία Παρα- σάγγες Ημέρες πορείας Κύρου Ανάβαση Σάρδεις Μαίανδρος ποταμός 22 3 1.2.5 Κολοσσαί 8 1 1.2.6 Κελαιναί 20 3 1.2.7 Πέλται 10 2 1.2.10 Κεράμων Αγορά 12 2 1.2.10 Καΰστρου Πεδίον 30 3 1.2.11 Θύμβριον 10 2 1.2.13 Τυριαίον 10 2 1.2.14 Ικόνιον 20 3 1.2.19 Μέσω Λυκαονίας 30 5 1.2.19 Μέσω Καππαδοκίας προς Τύανα 25 4 1.2.20 [Πέρασμα Κιλικίας] 1.2.21-22 Ταρσός 25 4 1.2.23 Ψάρος ποταμός 10 2 1.4.1 Πύραμος ποταμός 5 1 1.4.1 Ισσός 15 2 1.4.1 Πύλες Κιλικίας-Συρίας 5 1 1.4.4 Μυρίανδος 5 1 1.4.6 Σάρδεις-Μυρίανδος 262 41 Μυρίανδος Χάλος ποταμός 20 4 1.4.9 Δάρδας ποταμός 30 5 1.4.10 Θάψακος, Ευφράτης ποταμός 15 3 1.4.11 Αράξης (Αβόρρας) ποταμός 50 9 1.4.19 Κορσωτἠ 35 5 1.5.1-4 Πύλαι 90 13 1.5.5 Μέσω Βαβυλωνίας προς το πεδίο τής μάχης 12 3 1.7.1 3 1 1.7.14 1 1.7.19 Στα Κούναξα και τη μάχη 1 1.7.20 Επιστροφή στο στρατόπεδο 1.10.1-18 Μυρίανδος-Κούναξα 255 45 ΣΑΡΔΕΙΣ-ΚΟΥΝΑΞΑ 517 86

Πίνακας 6.2: Οι αναλυτικοί παρασάγγες τού Ξενοφώντος στην Κάθοδο των Μυρίων
Τοποθεσία	Παρα- σάγγες	Ημέρες πορείας	Κύρου Ανάβαση
Αναχώρηση από το στρατόπεδο
Με τον Αριαίο	4	1	2.2.8, 1.10.1
Στα λεηλατημένα χωριά	;	1	2.2.15-17
Ανακωχή. Στα χωριά τής Βαβυλωνίας	;	1	2.3.1-2.3.17
Στο Τείχος Μηδίας	;	3	2.4.12
Σιττάκη	8	2	2.4.13
Ὠπις	20	4	2.4.25
Παρυσάτιδος Κώμαι	30	6	2.4.27
Ζαπάτας ποταμός. Δολοφονία Ελλήνων στρατηγών	20	4	2.4.28-2.5.1
Επίθεση Μιθραδάτη	1	1	3.3.11-4.1
Νέα επίθεση, άφιξη στη Λάρισσα	;	1	3.4.2-7
Μέσπιλα	6	1	3.4.10
Επίθεση Τισσαφέρνη. Χωριά με προμήθειες	4	1	3.4.13-18
Στους λόφους	;	5	3.4.24-31
Νέα επίθεση Τισσαφέρνη	;	1	3.4.32
Διαφυγή από Τισσαφέρνη	;	3	3.4.37
Στην πεδιάδα κοντά στον Τίγρη ποταμό	;	1	3.5.1
Στα όρη Καρδούχων	;	1	4.1.7-8
Κούναξα-όρη Καρδούχων	93	37
Στα όρη Καρδούχων
Στη χώρα των Καρδούχων. Κεντρίτης ποταμός	;	7	4.3.2
Σε πόλη με παλάτι	5	1	4.4.1
Πηγές Ανατολικού Τίγρη	10	2	4.4.3
Τηλεβόας ποταμός	15	3	4.4.3
Στα χωριά με το πρώτο χιόνι	15	3	4.4.7
Επίθεση και διάσχιση ορεινού περάσματος	;	1	4.4.8-4.5.1
Ευφράτης ποταμός	15	3	4.5.2
Πορεία στα χιόνια	15	3	4.5.3
Άφιξη στα Αρμενικά χωριά	;	1	4.5.9-22
Πορεία με οδηγό τον αρχηγό τού χωριού	;	3	4.6.2
Πορεία δίπλα στον Αράξη (Φάσι) χωρίς οδηγό	35	7	4.6.4
Αντιμέτωποι με Φασιανούς, Ταόχους, Χαλδίους	10	2	4.6.5
Στη χώρα των Ταόχων	30	5	4.7.1
Στη χώρα των Χαλδίων. Άρπασος ποταμός	50	7	4.7.15
Στη χώρα των Σκυθηνών	20	4	4.7.18
Στην πόλη Γυμνιάς	20	4	4.7.19
Στο όρος Θήχης	;	5	4.7.20-21
Στη χώρα των Μακρώνων	10	3	4.8.1-8
Στη χώρα των Κόλχων. Αρρώστια από το μέλι	;	1	4.8.9-21
Στην Τραπεζούντα	7	2	4.8.22
Όρη Καρδούχων-Τραπεζούς	257	67
Στην Τραπεζούντα			4.8.22
Στην Κερασούντα	;	3	5.3.2-5.3.3
Στα σύνορα των Μοσσυνοίκων	;	1	5.4.1
Στη χώρα των Μοσσυνοίκων	;	8	5.5.1
Στα Κοτύωρα	;	2	5.5.2-3
Τραπεζούς-Κοτύωρα	;	14
ΚΟΥΝΑΞΑ-ΚΟΤΥΩΡΑ	;	118

Έχουμε αναφέρει ότι σε τρεις παραγράφους στην Κύρου Ανάβαση βρίσκουμε τα αθροιστικά στοιχεία που περιλαμβάνονται στον Πίνακα 6.3. Οι παράγραφοι αυτές, καθώς και εκείνη που αναφέρει τα έθνη και τούς ηγεμόνες που συνάντησαν οι Μύριοι κατά τη διάρκεια τής Ανάβασης και τής Καθόδου (7.8.25), θεωρούνται συχνά παρεμβολές.133 Δεν θα επαναλάβουμε εδώ τη συζήτηση για τις παρεμβολές. Θα αναφέρουμε μόνο ότι αυτός ο χαρακτηρισμός δεν φαίνεται να είναι οριστικός.134 Έχουμε επίσης αναφέρει ότι οι «παρεμβληθείσες» παράγραφοι αντανακλούν οκτώ συνθήκες, οι οποίες στον Πίνακα 6.3 ορίζονται με τα γράμματα α έως θ. Στο προηγούμενο κεφάλαιο δείξαμε ότι, λαμβάνοντας υπόψη τον Διόδωρο, επαληθεύονται οι συνθήκες α, β, γ, δ και ε που αναφέρονται σε χρόνο. Εδώ θα εξεταστούν οι συνθήκες ζ, η και θ που αναφέρονται σε απόσταση.

Πίνακας 6.3: Αθροιστικές πληροφορίες στην Κύρου Ανάβαση τού Ξενοφώντος
Τμήμα	Ημέρες πορείας		Παρασάγγες		Ημέρες συνολικά		Κύρου Ανάβαση
Έφεσος-Κούναξα	α	93	ζ	535			2.2.6
Κούναξα-Κοτύωρα	β	122	η	620	δ	8 μήνες2	5.5.4
Έφεσος-Κοτύωρα	γ	215	θ	1.1501	ε	1 έτος και 3 μήνες3	7.8.26
1 Σφάλμα 5 παρασαγγών στο σύνολο. 2 Η πορεία από τα Κούναξα μέχρι τα Κοτύωρα κράτησε από τις 20 Νοεμβρίου μέχρι τις 20 Ιουλίου. Άρα 8 μήνες = 11 + 31 + 31 + 28 + 31 + 30 + 31 + 30 + 20 = 243 ημέρες. 3 1 έτος και 3 μήνες = 365 + 30 + 31 + 30 = 456 ημέρες. α-θ: Συνθήκες που πρέπει να ικανοποιούνται από τις προτάσεις.

Αξιολογώντας τις συνθήκες για τούς αθροιστικούς παρασάγγες

Ξεκινώντας με τη συνθήκη ζ, είναι προφανές ότι αυτή ισχύει. Υπήρχαν 517 παρασάγγες από τις Σάρδεις μέχρι τα Κούναξα (βλέπε Πίνακα 6.1), ενώ η απόσταση από την Έφεσο στις Σάρδεις ήταν 18 παρασάγγες.135 Έτσι, είτε πρόκειται για παρεμβολή, είτε όχι,136 η παράγραφος αυτή (2.2.6) που αναφέρεται αθροιστικά στις ημέρες και τούς παρασάγγες τής Ανάβασης τού Κύρου ισχύει και στα δύο σκέλη της. Επίσης έχουμε δείξει ότι οι 29 επιπλέον ημέρες τού Διόδωρου, προστιθέμενες στην αφήγηση τού Ξενοφώντος, έχουν ως αποτέλεσμα 122 ημέρες πορείας και 243 ημέρες συνολικά στην Κάθοδο των Μυρίων.137 Έτσι, η παράγραφος αυτή (5.5.4) που αναφέρεται αθροιστικά στις ημέρες πορείας, τις συνολικές ημέρες και τούς παρασάγγες (620 ή 615)138 από τα Κούναξα μέχρι τα Κοτύωρα ισχύει ήδη για τις ημέρες πορείας και τις συνολικές ημέρες.

Τα πράγματα δεν είναι εξίσου απλά και για τούς παρασάγγες τής Καθόδου των Μυρίων (συνθήκη η), επειδή εδώ ο Ξενοφών παραλείπει διάφορες αποστάσεις σε παρασάγγες (βλέπε Πίνακα 6.3). Έτσι, προκειμένου να συγκρίνουμε τις αναλυτικές του πληροφορίες με τις αθροιστικές των «παρεμβολών», πρέπει να υιοθετήσουμε μια μέθοδο συμπλήρωσης των πληροφοριών που λείπουν από τον Πίνακα 6.2. Σε όρους απόστασης, είμαστε επίσης υποχρεωμένοι να σεβαστούμε τις δύο παραδοχές που υιοθετήθηκαν κατά τη δημιουργία τού υποδείγματος χρονολόγησης στο προηγούμενο κεφάλαιο: πρώτον, ότι υπήρχαν 15 (και όχι 5) ημέρες πορείας μεταξύ πόλης Γυμνιάς και όρους Θήχης και, δεύτερον, ότι στη χώρα των Μοσσυνοίκων υπήρχαν 2 ημέρες πορείας και 6 ημέρες στάθμευσης, αντί για τις 8 ημέρες πορείας τού Ξενοφώντος (5.5.1).139

Ο αριθμός των αθροιστικών παρασαγγών τής Καθόδου (Πίνακας 6.3, συνθήκη η, Ανάβ. 5.5.4) μπορούσε μόνο να προκύψει, αν οι παρασάγγες που λείπουν από κάθε γραμμή τού Πίνακα 6.2 υπολογίζονταν εφαρμόζοντας μια μέση ημερήσια πορεία (σε παρασάγγες) επί τού αριθμού ημερών πορείας που αναφέρονται στην αντίστοιχη γραμμή. Θεωρώντας λοιπόν, όπου δεν αναφέρονται παρασάγγες, μέση ημερήσια πορεία 5 παρασαγγών (που είναι η μέση ημερήσια πορεία σε ολόκληρη την Κύρου Ανάβαση), το μήκος τής πορείας τής Καθόδου των Μυρίων (Κούναξα-Κοτύωρα) είναι 615 παρασάγγες140 (Πίνακας 6.4). Συμπίπτει με τούς αθροιστικούς παρασάγγες τού Ξενοφώντος και ικανοποιεί τη συνθήκη η. Τέλος, μετά την ικανοποίηση τής συνθήκης η, το μήκος τής πορείας από την Έφεσο μέχρι τα Κοτύωρα είναι 1.150 παρασάγγες. Επομένως ικανοποιείται και η συνθήκη θ.

Πίνακας 6.4: Προσθέτοντας στην Κάθοδο τούς παρασάγγες που λείπουν
Τοποθεσία	Παρασάγγες			Ημέρες
	Aνάβ.	+ πρόσθεση	σύνολο	πορείας	στάσης	σύνολο
Αναχώρηση από το στρατόπεδο
Με τον Αριαίο	4		4	1
Στα λεηλατημένα χωριά		51	5	1
Εκεχειρία. Στα χωριά τής Βαβυλωνίας		51	5	1	26
Στο Τείχος Μηδίας		151	15	3
Σιττάκη	8		8	2
Ώπις	20		20	4
Παρυσάτιδος Κώμαι	30		30	6
Ζαπάτας ποταμός	20		20	4	3
Επίθεση Μιθραδάτη	1		1	1	1
Νέα επίθεση, άφιξη στη Λάρισσα		51	5	1
Μέσπιλα	6		6	1
Επίθεση Τισσαφέρνη. Χωριά με προμήθειες	4		4	1	1
Στους λόφους		251	25	5	3
Νέα επίθεση Τισσαφέρνη		51	5	1	1
Διαφυγή από Τισσαφέρνη		151	15	3
Στην πεδιάδα κοντά στον Τίγρη ποταμό		51	5	1
Στα όρη Καρδούχων		51	5	1
(1) Κούναξα-όρη Καρδούχων	93	85	178	37	35	72
Στα όρη Καρδούχων
Κεντρίτης ποταμός		351	35	7	1
Σε πόλη με παλάτι	5		5	1
Πηγές Ανατολικού Τίγρη	10		10	2
Τηλεβόας ποταμός	15		15	3
Στα χωριά με χιόνι. Επίθεση στον Τιρίβαζο	15		15	3	3
Διάσχιση ορεινού περάσματος		51	5	1
Ευφράτης ποταμός	15		15	3
Πορεία στα χιόνια	15		15	3
Άφιξη και παραμονή στα Αρμενικά χωριά		51	5	1	8
Πορεία με οδηγό τον αρχηγό τού χωριού		151	15	3
Πορεία στον Αράξη. Παραμονή (Διόδ.)	35		35	7	42
Φασιανοί, Τάοχοι, Χάλδιοι	10		10	2
Στη χώρα των Ταόχων. Παραμονή (Διόδ.)	30		30	5	152
Στη χώρα των Χαλδίων. Άρπασος ποτ.	50		50	7
Στη χώρα των Σκυθηνών	20		20	4	3
Στην πόλη Γυμνιάς	20		20	4
Στο όρος Θήχης (σε 15 ημέρες, Διόδ.)		751	75	152
Στη χώρα των Μακρώνων	10		10	3
Στη χώρα των Κόλχων. “Τρελό” μέλι		51	5	1	4
Στην Τραπεζούντα	7		7	2
(2) Όρη Καρδούχων-Τραπεζούς	257	140	397	77	38	115
Στην Τραπεζούντα					30
Στην Κερασούντα		151	15	3	10
Στα σύνορα των Μοσσυνοίκων		51	5	1	2
Στη χώρα των Μοσσυνοίκων		101	10	23	63
Στα Κοτύωρα		101	10	2
(3) Τραπεζούς-Κοτύωρα		40	40	8	48	56
(4) = (1) + (2) + (3) Κάθοδος: Κούναξα-Κοτύωρα			615	122	121	243
(5) Ανάβασις: Έφεσος-Κούναξα			535	93	120	213
(6) = (4) + (5) Ανάβασις + Κάθοδος: Έφεσος-Κοτύωρα			1.150	215	241	456
1 Οι παρασάγγες με πλάγια γράμματα εκτιμώνται ως ημέρες πορείας επί 5 παρασάγγες την ημέρα.
2 Σύμφωνα με τον Διόδωρο Σικελιώτη (14.29.1-3).
3 2 ημέρες πορείας και 6 ημέρες στάθμευσης αντί για (Κύρου Ανάβασις, 5.5.1) 8 ημέρες πορείας.

Έλεγχος τής συμβατότητας των δεδομένων στα δύο κεφάλαια

Διαβάζοντας αυτό το κεφάλαιο, ίσως φανεί στον αναγνώστη ότι δεν είναι άμεσα σαφές ότι οι αριθμοί (ημέρες και παρασάγγες) οι σχετικοί με την Κάθοδο των Μυρίων από τα Κούναξα στα Κοτύωρα, που περιλαμβάνονται στους εδώ πίνακες, είναι πλήρως συμβατοί με εκείνους που χρησιμοποιήθηκαν στο προηγούμενο κεφάλαιο τής χρονολόγησης. Προστίθεται λοιπόν ο παρακάτω Πίνακας 6.5, προκειμένου να υπογραμμίσει αυτή τη συμβατότητα.

Όπως φαίνεται τόσο στον πίνακα αυτόν, όσο και σε εκείνους στους οποίους αναφέρεται, οι διαφορές δεν οφείλονται σε λάθη, αλλά στη συμπερίληψη (ή όχι) τού πρόσθετου χρόνου τού Διόδωρου (και τής τροποποίησης όσον αφορά τούς Μοσσυνοίκους), ανάλογα με το πεδίο εφαρμογής τού κάθε πίνακα. Έτσι το σκιαγραμμισμένο μέρος τού Πίνακα 6.5 απεικονίζει τη συμβατότητα όταν ο Διόδωρος λαμβάνεται υπόψη, ενώ το υπόλοιπο αυτού τού πίνακα δείχνει αυτή τη συμβατότητα όταν ο Διόδωρος δεν λαμβάνεται υπόψη.

Πίνακας 6.5: Συμβατότητα στοιχείων στα δύο κεφάλαια
Τμήμα	Παρασάγγες		Ημέρες
	Aνάβ.	σύνολο	πορείας	στάθμευσης	σύνολο
Στοιχεία από Πίνακα 6.2 αυτού τού Κεφαλαίου
Κούναξα-Όρη Καρδούχων	93		37
Όρη Καρδούχων-Τραπεζούς	257		67
Τραπεζούς-Κοτύωρα			14
ΚΟYΝΑΞΑ-ΚΟΤΥΩΡΑ			118
Στοιχεία από Πίνακα 6.4 αυτού τού Κεφαλαίου
Κούναξα-Όρη Καρδούχων	93	178	37	35	72
Όρη Καρδούχων-Τραπεζούς	257	397	771	382	115
Τραπεζούς-Κοτύωρα		40	83	484	56
ΚΟYΝΑΞΑ-ΚΟΤΥΩΡΑ			122	121	243
Στοιχεία από Πίνακα 5.6 Κεφαλαίου 5
Κούναξα-Όρη Καρδούχων			37	35	72
Όρη Καρδούχων-Τραπεζούς			771	382	115
Τραπεζούς-Κοτύωρα			83	484	56
ΚΟYΝΑΞΑ-ΚΟΤΥΩΡΑ			122	121	243
Στοιχεία από Πίνακα 5.5 Κεφαλαίου 5
Κούναξα-Όρη Καρδούχων	93		37	35	72
Όρη Καρδούχων-Τραπεζούς	257		67	19	86
Τραπεζούς-Κοτύωρα			14	42	56
ΚΟYΝΑΞΑ-ΚΟΤΥΩΡΑ			118	96	214
Στοιχεία από Πίνακα 5.3 Κεφαλαίου 5
Κούναξα-Όρη Καρδούχων	93		37	35	72
Όρη Καρδούχων-Τραπεζούς	257		67	19	86
Τραπεζούς-Κοτύωρα			14	42	56
ΚΟYΝΑΞΑ-ΚΟΤΥΩΡΑ			118	96	214
1 10 επιπλέον ημέρες πορείας σύμφωνα με τον Διόδωρο 2 19 επιπλέον ημέρες στάθμευσης σύμφωνα με τον Διόδωρο 3 Στη χώρα των Μοσσυνοίκων 2 ημέρες πορείας αντί για τις 8 ημέρες πορείας τού Ξενοφώντος 4 Στη χώρα των Μοσσυνοίκων 6 ημέρες στάσης αντί για τις 0 ημέρες στάσης τού Ξενοφώντος

Συγκρίσεις και εναλλακτικές

Μια σύγκριση τού Πίνακα 6.1 με τις τρεις τελευταίες γραμμές τού Πίνακα 6.4 δείχνει ότι οι 29 επιπλέον ημέρες τού Διόδωρου, που έκλεισαν τα κενά τής χρονολόγησης στο προηγούμενο κεφάλαιο, κλείνουν εδώ και τα κενά στους παρασάγγες τής πορείας. Αυτές οι επιπλέον ημέρες προϋποθέτουν επίσης μια διαδρομή τής Καθόδου των Μυρίων, που οδήγησε τούς Έλληνες στην πόλη Γυμνιάς, σε απόσταση δεκαπέντε ημερών πορείας από το όρος Θήχης. Έχουμε προτείνει ότι Γυμνιάς ήταν το Γκυουμρί στην Αρμενία, όπως επισήμαινε από το 1844 ο Έϊνσγουερθ:

«Προσδιορίστηκε ως Γυμνασία από τον Διόδωρο Σικελιώτη και παρά το γεγονός ότι λόγω ονόματος φαίνεται να υπάρχει μεγαλύτερη σύνδεση με το ρωσικό φρούριο Γκυουμρί στον άνω ρου τού Άρπα τσάι, εξακολουθούν να υπάρχουν άλλες περιστάσεις, που απαγορεύουν αυτή την ταύτιση…»141

Προφανώς αυτές οι «περιστάσεις» δεν ήσαν άλλες από τις πέντε ημέρες πορείας τού Ξενοφώντος από την πόλη Γυμνιάς μέχρι το όρος Θήχης.

Έχουμε επίσης δεχτεί ότι έφτασαν εκεί θεωρώντας εσφαλμένα ότι ο ποταμός Αράξης (Φάσις) ήταν ο ποταμός Φάσις (Ριόνι) τής Κολχίδας και ότι θα τούς οδηγούσε λοιπόν στον Εύξεινο Πόντο:

«Ίσως πλησιέστερα προς την αλήθεια βρίσκεται η άποψη κάποιων ερευνητών, που πιστεύουν ότι οι στρατιώτες τού Ξενοφώντος θεώρησαν λανθασμένα αυτόν τον μεγάλο ποταμό [τον Αράξη] ως τον Φάσι, τον μυθικό ποταμό των Αργοναυτών, ελπίζοντας ότι θα τούς οδηγούσε στη θάλασσα».142

Αντιμετωπίσαμε όλες τις πτυχές τής Κύρου Ανάβασης (διαδρομή, χρονολόγηση και παρασάγγες), χωρίς να υποθέτουμε ότι λείπουν χρονικές περίοδοι ή ότι υπήρχαν εσφαλμένες ερμηνείες εκ μέρους τού Ξενοφώντος σχετικές με ονόματα ποταμών, τόπων ή λαών που βρέθηκαν στον δρόμο τους. Δεχτήκαμε δύο μόνο τροποποιήσεις στο κείμενο τού Ξενοφώντος: πρώτον, τις επιπλέον 29 ημέρες του Διόδωρου και δεύτερον, 2 ημέρες πορείας και 6 ημέρες στάθμευσης στη χώρα των Μοσσυνοίκων, αντί για τις 8 ημέρες πορείας τού Ξενοφώντος. Παρακάτω θα δείξουμε ότι υπό ορισμένες παραδοχές, ακόμη και χωρίς αυτή τη δεύτερη τροποποίηση ο Διόδωρος εξασφαλίζει τη συμβατότητα αναλυτικών πληροφοριών χρόνου και απόστασης με τις αθροιστικές.

Υπήρχε άραγε πορεία επτά ημερών δίπλα στον Αράξη;

Αναφέραμε πιο πάνω ότι η τρίτη εναλλακτική διαδρομή στον Χάρτη 6.10 παρουσιάζει πλεονεκτήματα. Όμως η μορφή και τα χιλιόμετρα αυτής τής διαδρομής καθιστούν περιττή την πορεία επτά ημερών τού Ξενοφώντος κατά μήκος τού Αράξη (Ανάβ. 4.6.4). Αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει να επιστρέψουμε στην παλαιά διαμάχη, αν η έννοια τής έκφρασης «παρὰ τὸν ποταμὸν» είναι προς ή δίπλα στον ποταμό. Σημαίνει απλώς ότι ενδεχομένως δεν υπήρξε πορεία επτά ημερών δίπλα ή προς τον Αράξη όπως περιγράφεται από τον Ξενοφώντα. Ή, ακριβέστερα, ότι αυτή η πορεία σκόπιμα αναφέρθηκε από τον Ξενοφώντα δύο φορές: Πρώτα ως πορεία από την απόδραση τού οδηγού μέχρι την άφιξή τους στον Αράξη και την άνοδό τους προς τα βόρεια (4.6.5). Στη συνέχεια ως πορεία στη χώρα των Χαλδίων μέχρι τη διάβαση τού ποταμού Άρπασου (4.7.15-18).

Αν συνέβη αυτό, ο Ξενοφών είχε λόγους να το κάνει.143 Κατ’ αρχάς καθιστούσε ακατανόητη τη διαδρομή προς τα ανατολικά. Ίσως δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι στην ίδια περιοχή αύξησε τη σύγχυση παραλείποντας τις δεκαεννέα ημέρες στάθμευσης που αναφέρονται από τον Διόδωρο. Επίσης, αναφέροντας δύο φορές μια πορεία επτά ημερών, ίσως ο Ξενοφών είχε επινοήσει τον τρόπο να κρύψει μεγάλο μέρος των πενήντα παρασαγγών, τούς οποίους είχε αφαιρέσει από την πορεία από την πόλη Γυμνιάς μέχρι το όρος Θήχης (πέντε αντί για δεκαπέντε ημέρες).144 Πρέπει να σημειωθεί ότι αυτή η πορεία κατά μήκος τού Αράξη δεν υπάρχει στην αφήγηση τού Διόδωρου.

Όμως αυτή η τρίτη εναλλακτική διαδρομή, αν και εύλογη, είναι σε γενικές γραμμές εξίσου πιθανή με τις δύο άλλες εναλλακτικές που βασίζονται αντίστοιχα σε κανονικό (30 σταδίων) και βραχύτερο παρασάγγη και λαμβάνουν υπόψη όλες τις πορείες που αναφέρονται από τον Ξενοφώντα σε αυτή την περιοχή. Πρέπει να αξιολογηθεί με βάση ιστορικά, αρχαιολογικά και τοπογραφικά στοιχεία, σε σύγκριση με άλλες πιθανές διαδρομές από την περιοχή τού Πασινλέρ μέχρι το Καγιζμάν και τη συμβολή των Αράξη και Άρπα τσάι στα ανατολικά, με βάση τη γενική διάταξη που προτείνουμε. Αυτό που έχει σημασία για τον σκοπό μας σε αυτό το κεφάλαιο, είναι να διερευνήσουμε κατά πόσον αυτή η τρίτη εναλλακτική λύση είναι επίσης συμβατή, όπως και οι άλλες δύο, με την πρόταση ότι οι επιπλέον ημέρες πορείας και στάθμευσης τού Διόδωρου κλείνουν τα κενά στη χρονολόγηση και τούς παρασάγγες τής Κύρου Ανάβασης. Η απάντηση είναι ναι, είναι συμβατή, όπως απεικονίζεται στον Πίνακα 6.6.

Πίνακας 6.6: Τρίτη εναλλακτική
Πορεία	Με τις επτά ημέρες πορείας δίπλα στον Αράξη ποταμό				Χωρίς τις επτά ημέρες πορείας δίπλα στον Αράξη ποταμό
	παρα- σάγγες	ημέρες πορείας	ημέρες στάσης	ημέρες σύνολο	παρα- σάγγες	ημέρες πορείας	ημέρες στάσης	ημέρες σύνολο
	…	…	…	…	…	…	…	…
Μέχρι απόδραση οδηγού	15	3		3	15	3		3
Δίπλα στον Αράξη (Φάσι)	35	7	4	11	5	1	4	5
Προς τούς εχθρούς	10	2		2	10	2		2
Στη χώρα των Ταόχων	30	5	15	20	30	5	15	20
Στη χώρα των Χαλδίων	50	7		7	50	7		7
…	…	…	…	…	…	…	…	…
Στη χώρα των Μοσσυνοίκων	10	2	6	8	40	8		8
…	…	…	…	…	…	…	…	…
Επιμέρους σύνολα	150	26	25	51	150	26	19	45
Σύνολα Καθόδου Μυρίων	615	122	121	243	615	122	115	237

Στο αριστερό τμήμα αυτού τού πίνακα υπάρχουν τα στοιχεία που έχουμε δεχτεί μέχρι τώρα και τα οποία περιλαμβάνονται τόσο στο υπόδειγμα χρονολόγησης όσο και στον υπολογισμό των παρασαγγών τής Κύρου Ανάβασης. Στο δεξί τμήμα θεωρούμε ότι δεν υπήρχε πορεία κατά μήκος τού Αράξη. Υπήρχε μόνο πορεία μιας ημέρας από την απόδραση τού οδηγού μέχρι την άφιξη στο ποτάμι. Στο δεξί τμήμα θεωρούμε επίσης ότι δεν υπήρχε λάθος στις 8 ημέρες πορείας τού Ξενοφώντος στη χώρα των Μοσσυνοίκων.145 Έτσι, τώρα δεν τις αλλάζουμε σε 2 ημέρες πορείας και 6 ημέρες στάθμευσης, αλλά δεχόμαστε την άποψη τού Λέντλε, που πιστεύει ότι η Κερασούς τού Ξενοφώντος δεν ήταν η σημερινή Γκίρεσουν, αλλά μια δεύτερη πόλη με το ίδιο όνομα αρκετά πιο ανατολικά, στον κόλπο τού Βακφίκεμπιρ, περίπου 45–50 χλμ δυτικά από το στρατόπεδό τους στην Τραπεζούντα. Πορεύτηκαν προς αυτόν τον τόπο σε τρεις ημέρες, στη συνέχεια σε οκτώ ημέρες μέσα από τούς Μοσσυνοίκους και τούς Χάλυβες, και τελικά, ύστερα από πορεία δύο ημερών μέσα από τούς Τιβαρηνούς, έφτασαν στα Κοτύωρα (Ορντού).146

Το αποτέλεσμα είναι ότι δεν επηρεάζονται ούτε οι παρασάγγες (615), ούτε οι ημέρες πορείας (122) στην Κάθοδο των Μυρίων. Υπάρχει μόνο ένα έλλειμμα 6 ημερών στάθμευσης (από 121 σε 115), το οποίο έχει ως αποτέλεσμα το ίδιο έλλειμμα στις συνολικές ημέρες (από 243 σε 237). Ωστόσο ο Ξενοφών δεν έχει αναφέρει αθροιστικούς αριθμούς για τις ημέρες στάθμευσης (βλέπε Πίνακα 5.1). Επομένως η υιοθέτηση αυτής τής εναλλακτικής λύσης δεν είναι ασυμβίβαστη με το κείμενο τής Κύρου Ανάβασης. Επίσης τα αθροιστικά στοιχεία τού Ξενοφώντος για τη συνολική διάρκεια τής Καθόδου των Μυρίων (Κούναξα-Κοτύωρα) και τής εκστρατείας (Έφεσος-Κοτύωρα) δεν εκφράζονται σε ημέρες αλλά σε μήνες. Παρά το γεγονός ότι οι 243 ημέρες ισοδυναμούν με 8 ημερολογιακούς μήνες, οι 237 ημέρες είναι σχεδόν ίσες με 8 και δεν θα μπορούσαν να εκφραστούν διαφορετικά σε μήνες.

Όμως ο Ξενοφών γνώριζε μόνο σεληνιακούς μήνες. Σήμερα ξέρουμε ότι ένας σεληνιακός μήνας ισούται με 29,53059 ημέρες και επομένως 8 σεληνιακοί μήνες ισούνται με (8 x 29,53059 =) 236,24 ημέρες, ισούνται δηλαδή σχεδόν ακριβώς με τον πιο πάνω μειωμένο αριθμό των συνολικών ημερών (237). Προφανώς ο Ξενοφών δεν μπορούσε να αντιλαμβάνεται τον αθροιστικό χρόνο (δηλαδή τούς σεληνιακούς μήνες) με δεκαδική μορφή. Ο δικός του σεληνιακός μήνας (ο πλήρης κύκλος τής σελήνης) ήταν 30 ημέρες. Έτσι, λαμβάνοντας υπόψη σεληνιακούς μήνες, οι 8 μήνες τού Ξενοφώντος για την Κάθοδο είναι 240 ημέρες και επομένως οι 237 ημέρες αυτής τής εναλλακτικής λύσης βρίσκονται εξίσου κοντά στους 8 μήνες, όσο και οι 243 συνολικές ημέρες που έχουμε αποδεχθεί μέχρι τώρα. Στην πράξη λοιπόν ούτε η συνολική διάρκεια επηρεάζεται. Μάλιστα αυτή η εξήγηση είναι μάλλον επιθυμητή, γιατί μάς επιτρέπει να απαλλαγούμε από την ιδιόμορφη υπόθεση ότι η διάρκεια τής Καθόδου (Κούναξα-Κοτύωρα) ήταν ακριβώς οκτώ πλήρεις μήνες και την ίδια στιγμή η διάρκεια τής εκστρατείας (Έφεσος-Κοτύωρα) ήταν, επίσης, ακριβώς δεκαπέντε πλήρεις μήνες.

Φαίνεται λοιπόν ότι, θεωρώντας ημερολογιακούς μήνες, η μόνη συνέπεια από την υιοθέτηση αυτής τής τρίτης εναλλακτικής θα ήταν μια μετατόπιση κατά έξι ημέρες όλων των γεγονότων μετά την απόδραση τού οδηγού (δυτικά τού Πασινλέρ), μέχρι την άφιξη στα Κοτύωρα, και, διορθώνοντας για σεληνιακούς μήνες, θα υπήρχε μετατόπιση κατά 3 ημέρες προς τα πίσω όλων των γεγονότων από την αναχώρηση από τις Σάρδεις μέχρι την απόδραση τού οδηγού,147 καθώς και μια μετατόπιση κατά 6 ημέρες προς τα πίσω των γεγονότων μετά την απόδραση τού οδηγού (δυτικά τού Πασινλέρ), μέχρι την άφιξη στα Κοτύωρα.

Όμως αυτή η μετατόπιση ορισμένων βασικών ημερομηνιών κατά λίγες ημέρες δεν ανατρέπει την προσέγγισή μας. Εξακολουθεί να είναι δυνατό να έφτασαν στην πόλη Γυμνιάς (Γκυουμρί) στις 24 (αντί τις 30) Απριλίου. Να ανέβηκαν στο όρος Θήχης στις 9 (αντί τις 15) Μαΐου. Να έφαγαν το «τρελό μέλι» στις 14 (αντί τις 20) Μαΐου. Να έφτασαν στην Τραπεζούντα στις 19 (αντί τις 25) Μαΐου. Και να λεηλάτησαν το νέο σιτάρι των Μοσσυνοίκων μεταξύ 4 και 11 Ιουλίου (και όχι μεταξύ 10 και 17 Ιουλίου). Σε τελευταία ανάλυση παραμένει δυνατό να διατηρηθούν αυτές οι αρχικές σημαντικές ημερομηνίες, μεταθέτοντας την έναρξη τής εκστρατείας (αναχώρηση τού Ξενοφώντος από την Έφεσο) από τις 20 στις 26 Απριλίου 401.

Συμπέρασμα

Στα δύο τελευταία κεφάλαια επιχειρήσαμε να αξιολογήσουμε τις πιθανές επιπτώσεις τής υιοθέτησης των πρόσθετων ημερών πορείας και στάθμευσης που προσφέρονται από τον Διόδωρο. Δείξαμε ότι αυτές οι πρόσθετες ημέρες κλείνουν τα κενά τόσο στη χρονολόγηση όσο και στους παρασάγγες τής Κύρου Ανάβασης τού Ξενοφώντος. Έχουμε παράσχει αποδείξεις ότι ο Ευφράτης τού Ξενοφώντος στην Κάθοδο των Μυρίων ήταν ο Καρασού (Φρατ, «Δυτικός» Ευφράτης) και όχι ο Μουράτ (Ανατολικός Ευφράτης), όπως δέχονται οι περισσότερες προτάσεις. Αν ισχύει αυτό, τότε αναπόφευκτα τα αρμενικά χωριά με τα υπόγεια σπίτια βρίσκονταν στην κοιλάδα τού Καρασού: βρίσκονταν δηλαδή μεταξύ Ερζερούμ και Άσκαλε.

Οι λεπτομέρειες τής διαδρομής τής Καθόδου των Μυρίων μέσα από τις χώρες των Φασιανών, των Ταόχων και των Χαλδίων, προς τον Αράξη, τον Άρπασο (Άρπα τσάι) και τη σημερινή Αρμενία, εξαρτώνται από τη συμπερίληψη (ή μη συμπερίληψη) τής αμφισβητούμενης πορείας επτά ημερών τού Ξενοφώντος δίπλα (ή προς) τον ποταμό Φάσι (Αράξη). Καθώς οι πρόσθετες ημέρες τού Διόδωρου κλείνουν τα κενά με ή χωρίς αυτή την πορεία, το πιθανότερο είναι ότι οι Μύριοι βάδισαν από την πόλη Γυμνιάς προς το όρος Θήχης σε δεκαπέντε και όχι σε πέντε ημέρες. Έτσι η Γυμνιάς δεν ήταν δυνατό να βρίσκεται στη Μπαϊμπούρτ ή κάπου εκεί κοντά.

Εισαγωγή στο επόμενο κεφάλαιο

Μέχρι τώρα έχουμε υποθέσει ότι ο παρασάγγης τού Ξενοφώντος (και τού Ηροδότου) αντιστοιχεί σε 30 ολυμπιακά στάδια (5,768 χλμ). Έχουμε όμως επισημάνει ότι ο Ξενοφών σε κάποιες περιπτώσεις χρησιμοποιεί και βραχύτερο παρασάγγη τής τάξης των 3 χλμ. Στο επόμενο κεφάλαιο θα επιχειρήσουμε να καταλήξουμε σε ορισμό τού παρασάγγη, που θα καλύπτει όλες τις περιπτώσεις χρήσης του στην Κύρου Ανάβαση τού Ξενοφώντος. Αντί να περιοριστούμε σε κατά περίπτωση συγκρίσεις μηκών, όπως γίνεται συνήθως κατά την εξέταση αυτού τού ζητήματος, θα επιχειρήσουμε «σωρευτική» λύση. Όπως λοιπόν στο κεφάλαιο 4 επιχειρήσαμε με γραφική απεικόνιση των αποστάσεων σε παρασάγγες, για το σύνολο τής διαδρομής τής Ανάβασης και τής Καθόδου, να δείξουμε ότι η χρήση τού παρασάγγη από τον Ξενοφώντα δεν είναι φιλολογική, εδώ θα προσπαθήσουμε να προσδιορίσουμε την έννοια τού παρασάγγη συγκρίνοντας πληροφορίες που έχουν προσφερθεί για 192 επιμέρους αποστάσεις συνολικής διάνυσης 7.800 χλμ. Πηγή μας θα είναι ο περιηγητής τού 19^ου αιώνα Ουίλιαμ Χάμιλτον και οι αποστάσεις που καταγράφει αυτός στα ταξίδια του στη Μικρά Ασία, τον Πόντο και την Αρμενία.

<-5. Υπόδειγμα χρονολόγησης

7. Αναλογίες μεταξύ παρασάγγη και ώρας σταθμών αλλαγής->