7. Αναλογίες μεταξύ τού παρασάγγη και τής ώρας σταθμών αλλαγής αλόγων

Έχουμε σημειώσει ότι ο Ξενοφών αναφέρει συνήθως τις διανύσεις στην Κύρου Ανάβαση σε πολλαπλάσια των 5 παρασαγγών (βλέπε τούς Πίνακες 6.2 και 6.3 τού προηγούμενου κεφαλαίου).1 Δεν είναι όμως σαφές αν ο παρασάγγης αποτελεί ακριβές μέτρο απόστασης ίσο με 30 ελληνικά στάδια ή αν υποδεικνύει τον χρόνο που απαιτείται για τη διάνυση μιας απόστασης.2 Η πρώτη άποψη βασίζεται σε συγκεκριμένο τρόπο κατανόησης τού εδαφίου 5.53 στον Ηρόδοτο, το οποίο εξετάζεται πιο κάτω σε αυτό το κεφάλαιο. Έτσι ένας παρασάγγης ισούται με 5,768 ή 5,322 χλμ, αναλόγως με τον ορισμό τού σταδίου (192,27 μέτρα για το Ολυμπιακό στάδιο και 177,40 μέτρα για το Αττικό). Από εμπειρικούς υπολογισμούς βασισμένους στην Κύρου Ανάβαση, ο Μπουσέρ (1913) αναφέρει ότι ένας παρασάγγης ισούται με 4,9 χλμ.3

Η εφαρμογή τού πρώτου ορισμού στη διαδρομή τής ανάβασης τού πρίγκηπα Κύρου τού Νεότερου από τις Σάρδεις τής Λυδίας στα Κούναξα τής Βαβυλωνίας, καθώς και στη διαδρομή τής Καθόδου των Μυρίων από τα Κούναξα στα Κοτύωρα τού Ευξείνου Πόντου, ικανοποιεί πολλές από τις επιμέρους αποστάσεις που αναφέρονται από τον Ξενοφώντα.4 Υπάρχουν όμως τμήματα στην ανάβαση και την κάθοδο, όπου είναι προφανές ότι ο Ξενοφών χρησιμοποιεί βραχύτερο παρασάγγη. Για παράδειγμα, ο Ξενοφών αναφέρει 35 παρασάγγες (1.5.1) από τον ποταμό Χαμπούρ (αλ-Μπουσάιρα) μέχρι την Κορσωτή (κοντά στο σημερινό αλ-Μπουκαμάλ τής Συρίας) και 90 παρασάγγες (1.5.5) από την Κορσωτή μέχρι τις Πύλες (22 χλμ νότια τής σημερινής Χιτ στο Ιράκ). Αυτοί οι 125 παρασάγγες είναι 95,2 + 283,8 = 379 χλμ και συνεπάγονται μήκος παρασάγγη 3,03 χλμ γι’ αυτό το τμήμα.5 Αυτή η πραγματικότητα ενισχύει τα επιχειρήματα τού δεύτερου ορισμού, ο οποίος έχει διατυπωθεί πριν από πολύ καιρό:6

«Οι ταξιδιώτες γνωρίζουν καλά ότι ο περσικός φάρσανγκ ποικίλλει σημαντικά ανάλογα με τη φύση τής χώρας και με τούς συνήθεις τρόπους μεταφοράς που υιοθετούνται από τούς κατοίκους της. Στις πεδιάδες τού Χορασάν και τής κεντρικής Περσίας, όπου μουλάρια και άλογα χρησιμοποιούνται κυρίως από τα καραβάνια, ο φάρσανγκ ισούται με τέσσερα περίπου μίλια, ενώ στις ορεινές περιοχές τής δυτικής Περσίας, όπου οι δρόμοι είναι δύσκολοι και απότομοι, καθώς και στη Μεσοποταμία και την Αραβία, όπου οι καμήλες είναι συνήθως τα υποζύγια, ο φάρσανγκ μόλις και μετά βίας φτάνει τα τρία μίλια. Ο φάρσανγκ και η ώρα χρησιμοποιούνται σχεδόν πάντοτε για να εκφράσουν την ίδια απόσταση».

Φαίνεται ότι στην Οθωμανική αυτοκρατορία τού 19^ου αιώνα επιβίωνε ακόμη η έννοια τού περσικού φάρσανγκ, δηλαδή τού παρασάγγη τού Ηροδότου και τού Ξενοφώντος. Εδώ θα εξεταστούν οι αναλογίες μεταξύ αυτής τής έννοιας και των πραγματικών αποστάσεων εκφρασμένων σε παρασάγγες. Η σύγκριση θα βασιστεί σε στοιχεία που παρέχει ο Ουίλιαμ Χάμιλτον,7 περιηγητής τού 19^ου αιώνα, από τούς πρωτοπόρους στον εντοπισμό ελληνικών, ρωμαϊκών και βυζαντινών τόπων στη σημερινή Τουρκία και σχολιαστής τής Κύρου Ανάβασης τού Ξενοφώντος.

Ώρα σταθμών αλλαγής αλόγων: Ο παρασάγγης τού 19ου αιώνα;

Πριν από την εποχή τού σιδηροδρόμου και τού αυτοκινήτου οι διαδρομές των χερσαίων μετακινήσεων παρέμεναν αναλλοίωτες για αιώνες. Από την άποψη αυτή τα ταξίδια των δυτικών περιηγητών τού 19^ου αιώνα στην Οθωμανική αυτοκρατορία παρέχουν χρήσιμη πληροφόρηση. Οι περισσότεροι από αυτούς τούς περιηγητές χρησιμοποιούσαν άλογα των σταθμών αλλαγής για τα ταξίδια τους. Νοίκιαζαν άλογα σε ένα σταθμό αλλαγής, για να τούς πάνε στον επόμενο σταθμό, σε γενικές γραμμές ύστερα από ταξίδι μιας ημέρας. Εκεί διανυκτέρευαν, νοίκιαζαν ξεκούραστα άλογα και συνέχιζαν. Παραλαμβάνοντας τα άλογα, πλήρωναν προκαταβολικά με βάση την επίσημη τιμή ανά άλογο και ώρα ταξιδιού, πολλαπλασιασμένη φυσικά επί τον αριθμό των αλόγων και επί την επισήμως εκτιμώμενη απόσταση σε ώρες. Για παράδειγμα:

«Είχαμε επίσης εφοδιαστεί με μενζίλ μπουγιουρντί [εντολή προς σταθμούς αλλαγής αλόγων] κι έτσι δεν είχαμε δυσκολία να προμηθευόμαστε άλογα σε όλο το μήκος τής διαδρομής, ακόμη και χωρίς να έχουμε τάταρ [Οθωμανό αξιωματούχο υπεύθυνο για το ταξίδι], στη μέτρια τιμή τού ενός πιάστρου την ώρα, περίπου δυόμιση πέννες, για καθένα από τα εννέα άλογά μας».8

Συχνά οι περιηγητές αναφέρονται σε αυτή την επίσημη απόσταση ως εκφραζόμενη σε «τουρκικές ώρες». Ο Πόρτερ την αποκαλεί με το τουρκικό όνομα αγάτς9 και εξηγεί ότι σημαίνει ταξίδι μιας ώρας10 ή τον περσικό φάρσανγκ.11 Το γεγονός ότι οι περιηγητές πλήρωναν ένα χρηματικό ποσό για την επίσημη διάρκεια τού ταξιδιού (εκφρασμένη σε ώρες σταθμών αλλαγής), δεν σήμαινε ότι ταξίδευαν πάντοτε αυτή την απόσταση στον επισήμως εκτιμώμενο χρόνο. Για παράδειγμα (μεταξύ πολλών περιπτώσεων):

«Ξεκινήσαμε στις έξι και η ημερήσια πορεία μας ήταν δώδεκα ωρών προς το Ισμίλ, την οποία όμως κάναμε σε οκτώ ώρες».12

Επίσης:

«Ονομάζεται απόσταση δεκατριών ωρών από το Άσκαλε, αλλά θα υπολόγιζα την απόσταση σε όχι μεγαλύτερη από οκτώ αγάτς [ώρες]».13

Όμως σε κάθε περίπτωση πλήρωναν με βάση τις επίσημες «ώρες». Ο Χάμιλτον (1842) το καθιστά σαφές:

«Οι αποστάσεις παρέχονται εδώ σε τουρκικές ώρες σταθμών αλλαγής, όπως αυτές αναφέρονταν από τούς υπεύθυνους των σταθμών, σε αναλογία με τον ρυθμό βαδίσματος ενός αλόγου και με βάση τις οποίες πλήρωνα».14

Από τη διατύπωση τού Χάμιλτον προκύπτουν τα εξής: Πρώτον, τα άλογα των σταθμών αλλαγής χρησιμοποιούνταν για βάδισμα, όχι για καλπασμό και προχωρούσαν συνήθως με ρυθμό καραβανιού. Όμως τα άλογα εκείνα τα χρησιμοποιούσαν και οι τάταρ, οι κυβερνητικοί αγγελιοφόροι. Σε τέτοιες περιπτώσεις τα ζώα μερικές φορές εξουθενώνονταν από την επιβαλλόμενη ταχύτητα. Παράδειγμα:

«Η συνεχής επικοινωνία μεταξύ Κωνσταντινούπολης και Ρεσίντ πασά [Κιουταχή] στο Κουρδιστάν έχει πρόσφατα αποτελέσει μεγάλη αιτία ζημιάς [για τον υπεύθυνο τού σταθμού αλλαγής (μενζιλτζή) τής Τοκάτ], αφού πολλά άλογα έχουν εξοντωθεί από την ταχύτητα με την οποία ταξιδεύουν οι τάταρ».15

Δεύτερον, η ώρα σταθμού αλλαγής ήταν ίση με μιας ώρας απόσταση βαδίσματος, δηλαδή ήταν ίση με τον περσικό φάρσανγκ και ενδεχομένως με τον παρασάγγη τού Ξενοφώντος, σύμφωνα με τη δεύτερη άποψη για την έννοια τού παρασάγγη στην εισαγωγή αυτού τού κεφαλαίου. Στην ίδια παράγραφο ο Χάμιλτον παρέχει την εκτίμησή του για την απόσταση που διανυόταν σε μια ώρα σταθμού αλλαγής αλόγων:

«Κατά μέσο όρο μπορεί να θεωρηθεί ως ίση με τρία αγγλικά μίλια».

Τρία αγγλικά μίλια είναι (3 x 1.609 μέτρα =) 4,827 χλμ, αλλά δεν πρέπει να θεωρήσουμε δεδομένη την εκτίμηση τού Χάμιλτον. Πρώτον, επειδή σκοπός αυτού τού κεφαλαίου είναι ακριβώς ο προσδιορισμός τής πρακτικής έννοιας τής ώρας σταθμών αλλαγής σε μονάδες απόστασης, καθώς και οι τυχόν αναλογίες που έχει αυτή με τον παρασάγγη τού Ξενοφώντος. Και, δεύτερον, επειδή υπάρχουν διαφορές στις εκτιμήσεις άλλων περιηγητών. Συνολικά, φαίνεται να καταλάβαιναν ότι μπορούσαν να ταξιδέψουν τρία έως τέσσερα μίλια σε μια τουρκική ώρα σταθμών αλλαγής αλόγων. Έτσι, σύμφωνα με τον Πόρτερ, «ένας φάρσανγκ είναι ταξίδι μιας ώρας ή τέσσερα μίλια».16 Ο δικός του φάρσανγκ ήταν η «τουρκική ώρα» (αγάτς), επειδή αναφέρει

«στο τέλος όμως επτά αγάτς (φάρσανγκ)»,17 «σε τέσσερα περίπου αγάτς (φάρσανγκ) βορειοανατολικά τού Καρς»,18 «είχαμε λοιπόν προχωρήσει δέκα περίπου αγάτς (ώρες) ή σαράντα μίλια το πολύ»19 κλπ.

Ο Άρμστρονγκ γράφει:

«Εδώ [στη Χόι, στο βορειοδυτικό Ιράν, καθ’ οδόν προς Ισταμπούλ] ξεκινήσαμε τον τουρκικό τρόπο ταξιδιού. Υπολογίζουν τις αποστάσεις με τον χρόνο, ταξιδεύοντας με ρυθμό καμήλας, περίπου 3½ έως 3¾ αγγλικά μίλια την ώρα».20

Ο Σμιθ εξηγεί:

«Η ώρα με την οποία μετρούνται τα στάδια τού τουρκικού σταθμού αλλαγής αλόγων, στην πραγματικότητα όλες οι αποστάσεις στην Τουρκία, είναι η πορεία μιας ώρας ενός καραβανιού. Αν και, φυσικά, διαφέρει ανάλογα με τη φύση τού εδάφους, μπορεί να υπολογιστεί κατά μέσο όρο ως τρία μίλια ή ακριβώς μια αγγλική λεύγα».21

Ο Ο’Ντόνοβαν γράφει:

«Αυτοί [οι Τουρκομάνοι] έχουν ένα μέτρο που ονομάζεται αγάτς. Υποτίθεται ότι αντιστοιχεί στον περσικό φάρσανγκ, που μεταφέρει την ιδέα γρήγορου βαδίσματος μιας ώρας, τεσσάρων περίπου μιλίων. Ένα τουρκομανικό αγάτς σημαίνει ίππευση μιας ώρας, γιατί κανείς δεν βαδίζει στη χώρα τους. Κατά κανόνα αυτό σημαίνει πέντε περίπου μίλια, γιατί ένα τουρκομανικό άλογο, ακόμη και βαδίζοντας, θα καλύψει αυτή την απόσταση σε μια ώρα».22

Σύγκριση μεταξύ αποστάσεων σε ώρες σταθμών αλλαγής και σε παρασάγγες

Στις αφηγήσεις των περιηγητών τού 19^ου αιώνα στην Οθωμανική αυτοκρατορία υπάρχουν άφθονες πληροφορίες για επίσημους χρόνους διαδρομής σε ώρες σταθμών αλλαγής αλόγων. Από αυτούς τούς περιηγητές ο Χάμιλτον ήταν ο πιο συστηματικός και προσεκτικός στην καταγραφή τοπωνυμίων και αποστάσεων (σε ώρες). Συνήθως δεν γράφει εσφαλμένα τα τοπωνύμια, ενώ έχει καταγράψει σωστά τις αποστάσεις, αν εξαιρεθούν λίγα λάθη. Ο Χάμιλτον έχει συνοψίσει στο Παράρτημα ΙΙ τού βιβλίου του όλες τις σχετικές πληροφορίες που πήρε από τούς Τούρκους υπεύθυνους σταθμών αλλαγής αλόγων (μενζιλτζήδες) κατά τη διάρκεια των ταξιδιών του στη Μικρά Ασία, τον Πόντο και την Αρμενία.

Παρόμοια πληροφορία παρέχεται και από άλλους περιηγητές εκείνης τής εποχής, μερικές φορές με λιγότερο συστηματικό τρόπο.

Ο Κίνεϊρ παρέχει αποστάσεις σε ώρες σταθμών αλλαγής για τρία πλήρη τμήματα των ταξιδιών του, δηλαδή από την Ιζμίτ (Νικομήδεια) στην Τράμπζον (Τραπεζούντα), από την Τράμπζον στη Λιζ (Ερέντεπε) καθ’ οδόν προς Μοσούλη και από το Μαρντίν στην Κωνσταντινούπολη στο ταξίδι τού προηγούμενου έτους.23

Ο Πόρτερ παρέχει αποστάσεις σε ώρες σταθμών αλλαγής για τα σκέλη τής διαδρομής του στην οθωμανική επικράτεια, δηλαδή από το Ερεβάν στην Κωνσταντινούπολη και από την Κωνσταντινούπολη στο Βουκουρέστι.24

Ο Σμιθ παρέχει όλες τις αποστάσεις σε ώρες σταθμών αλλαγής στο σκέλος τού ταξιδιού του μετάβασης από την Κωνσταντινούπολη στο Ερζερούμ και εν μέρει στο σκέλος τού ταξιδιού επιστροφής του από το Ερζερούμ στην Τραπεζούντα.25

Ο Ληκ παρέχει όλες τις αποστάσεις σε ώρες σταθμών αλλαγής για το ταξίδι του από την Κωνσταντινούπολη στην Αντάλυα (Αττάλεια).26 Περιλαμβάνει επίσης στο βιβλίο του το χερσαίο ταξίδι επιστροφής τού στρατηγού Κέλερ στην Κωνσταντινούπολη (με αποστάσεις σε ώρες σταθμών αλλαγής) μέσω διαφορετικής διαδρομής.

Ο Άρμστρονγκ παρέχει όλες τις αποστάσεις σε ώρες σταθμών αλλαγής για το ταξίδι του από τη Βαν στο Ερζερούμ και την Κωνσταντινούπολη.27

Ο Κλαρκ παρέχει διαδρομές στο ευρωπαϊκό τμήμα τής Οθωμανικής αυτοκρατορίας με αποστάσεις εκφρασμένες σε ώρες σταθμών αλλαγής αλόγων.28

Ο Μπραντ αναφέρει σε ώρες σταθμών αλλαγής το ταξίδι του από την Τραπεζούντα προς Αρμενία και Ανατολία.29

Χάρτης 7.1: Τα ταξίδια τού Χάμιλτον στη Μ. Ασία, τον Πόντο και την Αρμενία

Τα ταξίδια τού Χάμιλτον κατά τα έτη 1836 και 1837 απεικονίζονται στον Χάρτη 7.1. Κάλυψαν περίπου 7.800 χλμ (βλέπε Πίνακα 7.2 προς το τέλος αυτού τού κεφαλαίου) και συνοψίζονται στις επτά διαδρομές που σημειώνονται σε αυτόν τον χάρτη.

Ήσαν άραγε επίσημες οι «ώρες σταθμών αλλαγής» τού Χάμιλτον;

Πριν αρχίσουμε να συγκρίνουμε τις «ώρες σταθμών αλλαγής» τού Χάμιλτον με τις πραγματικές αποστάσεις, χρειάζεται να ξέρουμε αν αυτές οι «ώρες» ήσαν επίσημες, δηλαδή αν διαφορετικοί περιηγητές σε διαφορετικούς χρόνους χρεώνονταν από τούς υπεύθυνους των σταθμών αλλαγής αλόγων με τον ίδιο τρόπο για την ίδια διαδρομή. Ο Πίνακας 7.1 περιλαμβάνει πληροφορίες από τον Χάμιλτον, καθώς και από τούς Κίνεϊρ, Σμιθ, Άρμστρονγκ και Πόρτερ, για ταξίδια μεταξύ Ισταμπούλ (Σκουτάρι, Ουσκουντάρ) και Ερζερούμ μέσω Αμάσειας και Τοκάτ. Ήταν η πιο εκτεταμένη κοινή διαδρομή που καταφέραμε να εντοπίσουμε.

Πίνακας 7.1: Αποστάσεις σε ώρες σταθμών αλλαγής αλόγων μεταξύ Ισταμπούλ και Ερζερούμ
Χλμ	Παρα- σάγγες¹	Πόλη	Απόσταση σε «ώρες αλλαγής» σύμφωνα με
Χλμ	Παρα- σάγγες¹	Πόλη	Χάμιλτον 1842²	Κίνεϊρ 1818³	Σμιθ 1834⁴	Άρμστρονγκ 1831⁵	Πόρτερ 1821⁶
		Ουσκουντάρ⁷
44	7,6	Γκέμπζε⁸			9	9	9
48	8,3	Ιζμίτ⁹			9	9	9
31	5,4	Σαπάντζα¹⁰		8	6	6	6
45	7,8	Χεντέκ¹¹		12	10	11	11
37	6,4	Ντούτζε¹²		12	10	11	11
47	8,1	Μπόλου¹³		11	10	12	12
53	9,2	Γκέρεντε¹⁴		13	12	12	12
41	7,1	Χαμαμλί¹⁵		10	7	7	7
44	7,6	Ατκαρατζαλάρ¹⁶		¦	8	12	10
18	3,1	Κουρσουνλού¹⁷		13	3	4	4
35	6,1	Ιλγκάζ¹⁸		8	8	7	7
44	7,6	Τόσυα		8	10	6,5	10
53	9,2	Χατζηχαμζά¹⁹		9	8	9	9
36	6,2	Οσμαντζίκ²⁰		9	8	8	8
63	10,9	Μερζιφών²¹		14	12	9	9
48	8,3	Αμάσεια		9	8	9	9
69	12,0	Τουρχάλ²²	12²³	10	12	12	12
49	8,5	Τοκάτ	8	8	8	9	9
56	9,7	Νικσάρ	9		9	9	9
53	9,2	Ρεσαντίγιε²⁴			8²⁵	8	8
48	8,3	Κογιουλχισάρ²⁶			12	14	14
70	12,1	Καραχισάρ²⁷			12	11	11
85	14,7	Σιράν²⁸			16	16	16
29	5,0	Ακσογούτ²⁹			6	¦	4
3	0,5	Κελκίτ³⁰			¦	3,5	¦
33	5,7	Μπιζγκιλί³¹			¦	¦	5
32	5,5	Γιαζίμπασι³²			¦	¦	2
41	7,1	Οτλούκμπελι³³			12	9,5	4
88	15,3	Άσκαλε³⁴			16	13	13
54	9,4	Ερζερούμ³⁵			9	9	9
1.397	242,2	Ουσκουντάρ-Ερζερούμ			258	255,5	259

Οι παρακάτω σημειώσεις ισχύουν για τον Πίνακα 7.1:

Γενική σημείωση: Το σύμβολο ¦ σημαίνει ότι ο περιηγητής δεν αναφέρει απόσταση από ή προς τον τόπο στην αντίστοιχη γραμμή τού πίνακα. Έτσι οι «ώρες αλλαγής» που αναφέρονται σε κάθε επόμενη γραμμή αναφέρονται σε εκείνες που χρεώθηκαν στον σταθμό αλλαγής τού τόπου στη γραμμή πάνω από αυτό το σύμβολο.

¹ Οι χιλιομετρικές αποστάσεις παρουσιάζονται σε αυτή τη στήλη έχοντας μετατραπεί σε «κανονικούς» παρασάγγες, καθένας μήκους 30 ολυμπιακών σταδίων (5,768 χλμ), προκειμένου να διευκολύνεται η σύγκριση με τις ώρες σταθμών αλλαγής. Όπως δείχνουμε πιο κάτω, μεγάλες διαφορές μεταξύ ωρών σταθμών αλλαγής και παρασαγγών χαρακτηρίζουν δύσκολους δρόμους στα αντίστοιχα τμήματα.

² Hamilton, Researches: II, 390 (στην αντίθετη κατεύθυνση).

³ Kinneir, Journey. Ιζμίτ-Σαπάντζα: 257. Σαπάντζα-Τοκάτ: 356-357 (στην αντίθετη κατεύθυνση).

⁴ Smith, Missionary Researches. Κωνσταντινούπολη-Τοκάτ: 21-41. Τοκάτ-Ερζερούμ: 41-61.

⁵ Armstrong, Journal: 237-238 (στην αντίθετη κατεύθυνση).

⁶ Porter, Travels: II, 672-737 (στην αντίθετη κατεύθυνση). Ο πίνακας στον Porter, Travels, II, Appendix, 817 συνοψίζει αυτή τη διαδρομή, αλλά υπάρχουν μερικά λάθη σε σύγκριση με το κείμενό του.

⁷ Scutari (Πόρτερ, Άρμστρονγκ).

⁸ Gebizeh (Σμιθ), Gaybaissa (Πόρτερ), Herika Gaybaissa (Άρμστρονγκ).

⁹ Nicomedia (Σμιθ), Is Nikmid (Πόρτερ), Is-Nikmid (Άρμστρονγκ).

¹⁰ Sabanje (Κίνεϊρ), Sabanjah (Σμιθ), Sabanja (Πόρτερ, Άρμστρονγκ).

¹¹ Hendik (Κίνεϊρ), Khandek (Σμιθ), Kandag (Πόρτερ), Khaun-Dag (Άρμστρονγκ).

¹² Dustche (Κίνεϊρ), Dootjeh (Σμιθ), Doozchee (Πόρτερ), Dooz-chi (Άρμστρονγκ).

¹³ Boli (Κίνεϊρ, Πόρτερ, Άρμστρονγκ), Boly (Σμιθ).

¹⁴ Geredeh (Κίνεϊρ), Gerideh (Σμιθ), Garidi (Πόρτερ, Άρμστρονγκ).

¹⁵ Humamli (Κίνεϊρ), Hamamly (Σμιθ), Hummumloo (Πόρτερ, Άρμστρονγκ).

¹⁶ Karajalar (Σμιθ), Cara Jalar (Πόρτερ), Kara-Jular (Άρμστρονγκ).

¹⁷ Το Karacaviran (Karjouran στον Κίνεϊρ, Kara-Jorem στον Άρμστρονγκ, Cara Joram στον Πόρτερ) μετονομάστηκε σε Kurşunlu μετά το 1946. Πρβλ. Index Anatolicus, Kurşunlu-Çankırı στο www.nisanyanmap.com (εφεξής Ind. An.).

¹⁸ Το Koçhisar (Coj Hissar στον Κίνεϊρ, Kajar-Sir στον Άρμστρονγκ, Kojhisar στον Σμιθ, Cojasir στον Πόρτερ) μετονομάστηκε σε Ilgaz (Ind. An., Ilgaz-Çankırı).

¹⁹ Hajee Hamga (Κίνεϊρ), Haji Hamzeh (Σμιθ), Hadji Humza (Πόρτερ), Hadji-Humza (Άρμστρονγκ).

²⁰ Osmancik (Κίνεϊρ), Osmanjuk (Σμιθ), Osmanjek (Πόρτερ), Hadji Osmanjook (Άρμστρονγκ).

²¹ Marsawan (Κίνεϊρ), Marsovan (Σμιθ), Massiwan (Πόρτερ), Massivan (Άρμστρονγκ).

²² Tourkhal (Χάμιλτον), Turcal (Κίνεϊρ), Toorkhal (Σμιθ), Turkul (Πόρτερ), Turkal (Άρμστρονγκ).

²³ Στον Χάμιλτον: Αμάσεια-Ζήλε: 4 ώρες και Ζήλε-Τουρχάλ: 8 ώρες.

²⁴ Το İskefsir (Iss-Cassar στον Άρμστρονγκ, Is Kossar στον Πόρτερ) μετονομάστηκε σε Reşadiye μετά το 1928 (Ind. An., Reşadiye-Tokat).

²⁵ Ο Σμιθ αναφέρεται σε μη εντοπιζόμενο Kiotali. Κρίνοντας από τις εκατέρωθεν αποστάσεις, βρισκόταν στη Reşadiye ή κοντά σε αυτήν.

²⁶ Köylisár (Σμιθ), Koyla Hissar (Πόρτερ), Koyla-Hissar (Άρμστρονγκ).

²⁷ Karahisár (Σμιθ), Kara Hissar (Πόρτερ), Kara-Hissar (Άρμστρονγκ).

²⁸ Shayran (Πόρτερ, Άρμστρονγκ).

²⁹ Το Germürü (Germelli στον Πόρτερ, Gérmery στον Σμιθ) μετονομάστηκε σε Aksöğüt μετά το 1946 (Ind. An., Aksöğüt-Kelkit-Gümüşhane).

³⁰ Kalket στον Άρμστρονγκ.

³¹Το Βizgili είναι ίσως το Bagdali τού Πόρτερ σε αυτή την περιοχή.

³² Το Lori τού Πόρτερ μετονομάστηκε σε Yazıbaşı μετά το 1928 (Ind. An., Yazıbaşı-Demirözü-Bayburt).

³³ Το Karakulak (Karakoolák στον Σμιθ, Kara Koulak στον Πόρτερ, Kara-Koulak στον Άρμστρονγκ) μετονομάστηκε σε Otlukbeli μετά το 1968 (Ind. An., Otlukbeli-Erzincan). Από το Şiran μέχρι το Karakulak (Otlukbeli) οι Σμιθ, Άρμστρονγκ και Πόρτερ ακολούθησαν ελαφρώς διαφορετικές διαδρομές, όπως φαίνεται στον πίνακα.

³⁴ Ashkulaah (Σμιθ), Ash Kala (Porter), Ashkala (Άρμστρονγκ).

³⁵ Erzroom (Σμιθ), Arzeroom (Πόρτερ, Άρμστρονγκ).

Επί απόστασης 1.400 περίπου χλμ στους σημερινούς δρόμους, οι τρεις ταξιδιώτες ολόκληρης τής απόστασης χρεώθηκαν 258, 255,5 και 259 ώρες σταθμών αλλαγής αντίστοιχα, δηλαδή χρεώθηκαν σχεδόν με τον ίδιο ακριβώς τρόπο. Επίσης οι επιμέρους ώρες που τούς χρέωσαν σε κάθε σταθμό αλλαγής αλόγων στους τόπους που αναφέρονται στον πίνακα ήσαν στις περισσότερες περιπτώσεις οι ίδιες. Κάποιες διαφορές ενδεχομένως σχετίζονται με εξαπάτηση εδώ κι εκεί από την πλευρά τού υπεύθυνου τού σταθμού (μενζιλτζή) ή με λάθος από την πλευρά τού περιηγητή-συγγραφέα. Πιο κάτω θα δούμε παραδείγματα και των δύο αυτών περιπτώσεων.

Συνολικά ο Πίνακας 7.1 δείχνει ότι πράγματι υπήρχε επίσημο «τιμολόγιο», εύρημα που είναι σημαντικό για μια αυτοκρατορία τόσο εκτεταμένη όσο η Οθωμανική. Όπως φαίνεται στις σημειώσεις σε αυτόν τον πίνακα, η κατασκευή του προϋπέθεσε την «αποκρυπτογράφηση» των τοπωνυμίων που αναφέρει κάθε περιηγητής-συγγραφέας.

Μεθοδολογία

Ο Χάμιλτον στο Παράρτημα II (τόμος II, σελ. 389-392) παρέχει χρόνους ταξιδιού (σε ώρες σταθμών αλλαγής αλόγων) για 192 τμήματα ταξιδιών κατά μήκος των επτά διαδρομών του που απεικονίζονται στον Χάρτη 7.1. Πρώτος στόχος ήταν λοιπόν η αναγνώριση των τοπωνυμίων τα οποία αναφέρει. Ο στόχος ήταν καθαυτός φιλόδοξος, επειδή φαίνεται ότι το ένα περίπου τρίτο των ονομάτων χωριών στη σύγχρονη Τουρκία άλλαξαν μετά την εγκαθίδρυση τής Τουρκικής Δημοκρατίας πριν από έναν αιώνα.30 Η επίτευξη αυτού τού στόχου ήταν προϋπόθεση για τη σύγκριση που έπρεπε να αναληφθεί ανάμεσα στις ώρες των σταθμών αλλαγής αλόγων και τις πραγματικές αποστάσεις εκφρασμένες σε παρασάγγες. Ωστόσο η επίτευξη αυτού τού στόχου βοηθά και τον σύγχρονο αναγνώστη να καταλάβει τις γεωγραφικές λεπτομέρειες τού βιβλίου τού Χάμιλτον.

Μετά την αναγνώριση των τοπωνυμίων τού Χάμιλτον, δεύτερος στόχος ήταν ο υπολογισμός (σε χιλιόμετρα) τής απόστασης ανάμεσα σε κάθε ζεύγος τόπων που αναφέρονται στο δικό του Παράρτημα II. Για να αποφευχθεί η υποκειμενικότητα, οι υπολογισμοί επί τού χάρτη διασταυρώθηκαν με τα στοιχεία λογισμικού διαθέσιμου στο διαδίκτυο.31 Η γενική παραδοχή ήταν ότι οι διαδρομές ταξιδιών καθορίζονται από τα γεωφυσικά χαρακτηριστικά (κοιλάδες, βουνά, ποταμοί κλπ.). Μια νέα χερσαία διαδρομή προϋποθέτει κατά κανόνα την κατασκευή σήραγγας, κοιλαδογέφυρας ή νέας γέφυρας πάνω από μεγάλο ποτάμι. Εξαιρώντας διαδρομές επί σύγχρονων αυτοκινητοδρόμων ή άλλων δρόμων οι οποίοι προφανώς δεν υπήρχαν την εποχή τού Χάμιλτον, δεν βρισκόμαστε μακριά από την αλήθεια αν δεχτούμε, ότι οι διαδρομές που ακολούθησε ο Χάμιλτον στα ταξίδια του συμπίπτουν λίγο-πολύ με το υφιστάμενο οδικό δίκτυο. Επίσης, στις λίγες περιπτώσεις όπου η αφήγηση τού Χάμιλτον υπονοεί διαδρομές, κυρίως ορεινές διαβάσεις, οι οποίες δεν αντιστοιχούν σε δρόμους πάνω στους σύγχρονους χάρτες, έγιναν υποθέσεις οι οποίες διατυπώνονται εδώ ρητά.

Έχοντας τις αποστάσεις (σε χιλιόμετρα) για όλα τα 192 τμήματα τού Παραρτήματος ΙΙ τού Χάμιλτον, επόμενος στόχος ήταν η μετατροπή αυτών των χιλιομετρικών αποστάσεων σε παρασάγγες και η σύγκρισή τους με τις αντίστοιχες ώρες σταθμών αλλαγής αυτού τού Παραρτήματος. Τα κύρια σημεία αυτής τής σύγκρισης παρέχονται στη συνέχεια για καθεμιά από τις επτά διαδρομές τού Χάμιλτον. Η Διαδρομή 2 (από την Τραπεζούντα στο Γκυουμρί μέσω Ερζερούμ και πίσω στην Τραπεζούντα μέσω Ισπίρ) παρουσιάζεται εδώ και εξετάζεται με μεγαλύτερη λεπτομέρεια, επειδή περιλαμβάνει εναλλακτικές προτάσεις για τη διαδρομή τής Καθόδου των Μυρίων τού Ξενοφώντος. Τέλος παρέχεται και διερευνάται μια συνολική σύγκριση.

Διαδρομή 1: Από την Κωνσταντινούπολη (Μουδανιά) στη Σμύρνη

Χάρτης 7.2: Χάμιλτον, από τα Μουδανιά στη Σμύρνη

Ο Χάρτης 7.2 απεικονίζει αυτό το ταξίδι, με τα σύγχρονα ονόματα των τόπων τούς οποίους αναφέρει ο Χάμιλτον. Το προηγούμενο όνομα τού Μουσταφακεμάλπασα ήταν Κιρμαστί, δηλαδή η Κιρμανσλί τού Χάμιλτον.32 Οι αρχαίοι Αδριανοί βρίσκονται στο Ορχανέλι, παλαιότερα Άντρανος.33 Οι αρχαίοι Aιζαινοί (Αζανί στον Χάμιλτον) βρίσκονται στο Τσαβνταρχισάρ.34 Το Ουλούμπεη, στο έδαφος τής αρχαίας Βλαύνδου, ονομαζόταν παλαιότερα Γκιομπέκ.35 Ο Κασαμπά τού Χάμιλτον μετονομάστηκε σε Τουργουτλού μετά το 1928.36 Ο Χάμιλτον ταξίδεψε από τον Κασαμπά στη Σμύρνη μέσω Κεμάλπασα (Νιφ/Νυμφαίον, Νίνφι στον Χάμιλτον)37 και Καβακλίντερε.

Οι ώρες σταθμών αλλαγής που παρέχει σε αυτή τη διαδρομή αντιστοιχούν σε αποστάσεις σε παρασάγγες. Ο Χάμιλτον ταξίδεψε το αντίστοιχο των 786 χλμ (136,3 παρασαγγών) στους σύγχρονους χάρτες. Το μεγαλύτερο μέρος τής διαφοράς ανάμεσα σε αυτό το άθροισμα παρασαγγών και τις 151 ώρες των σταθμών αλλαγής στο Παράρτημα II τού βιβλίου του οφείλεται σε εσφαλμένη αντιγραφή (10 επιπλέον ώρες) ενός σωστού αριθμού στο σώμα το κειμένου του για τη διαδρομή ανάμεσα στα Άνταλα και τις Σάρδεις (Σαρτ). Σύμφωνα με τη σημείωση τού Χάμιλτον, «αυτός ο δρόμος [Άνταλα-Σάρδεις] είναι μόνο 12 ώρες, αλλά πήγαμε γύρω από τον τάφο τού Αλυάττη».38 Όμως στο κείμενό του, «ο κατευθείαν δρόμος [από τα Άνταλα] προς τον Κασαμπά [Τουργουτλού] μέσω Σάρδεων [Σαρτ] είναι μόνο 12 ώρες. Αλλά ο μενζιλτζής [υπεύθυνος τού σταθμού αλλαγής] επέμενε να τον κάνουμε σε 15 ώρες, πηγαίνοντας γύρω από τον τάφο τού Αλυάττη».39 Επομένως οι 15 ώρες δεν αναφέρονται στη διαδρομή από τα Άνταλα στις Σάρδεις, αλλά στη διαδρομή από τα Άνταλα στον Κασαμπά μέσω τού τάφου τού Αλυάττη.

Έτσι η απόσταση από τα Άνταλα στον Κασαμπά σύμφωνα με το κείμενο τού Χάμιλτον (12 ώρες) αντιστοιχεί στην πραγματική απόσταση σε παρασάγγες (10,7).

Διαδρομή 2: Από Τραπεζούντα προς Καρς, Ανί, Γκυουμρί και πίσω

Χάρτης 7.3: Χάμιλτον, από την Τραπεζούντα στο Γκυουμρί και πίσω

Η αναγνώριση αυτής τής διαδρομής έχει σημασία. Κατ’ αρχάς δείχνει ότι η παραδοσιακή διαδρομή καραβανιών από την Τραπεζούντα δεν ακολουθούσε κατ’ ανάγκη το ίχνος τού σύγχρονου δρόμου, το οποίο απεικονίζεται στον Χάρτη 7.3 με την υπ’ αριθ. 1 διακεκομμένη γραμμή. Η παραδοσιακή διαδρομή ήταν συντομότερη.

Επίσης ο Χάμιλτον πήγε από τη Μπαϊμπούρτ στο Ερζερούμ χωρίς να περάσει από το πέρασμα Κοπ (που βρίσκεται επί τής υπ’ αριθ. 2 διακεκομμένης γραμμής).

Τρίτον, από το Χορασάν προς το Καρς ακολούθησε όχι τον κύριο δρόμο (που επισημαίνεται με την υπ’ αριθ. 3 διακεκομμένη γραμμή), αλλά μια βορειότερη παραλλαγή.

Τέλος κατά την επιστροφή του, από το Καρς προς τη Μπαϊμπούρτ, η εναλλακτική τού Χάμιλτον ως προς τη διαδρομή μέσω Ερζερούμ δεν ήταν εκείνη η υποθετική (που επισημαίνεται με την υπ’ αριθ. 4 διακεκομμένη γραμμή) μέσω Γιουσουφέλι στα βορειοανατολικά τής Ισπίρ, η οποία έχει προταθεί ως διαδρομή τής Καθόδου των Μυρίων.40

Οι τέσσερις αυτές υπο-διαδρομές παρουσιάζονται και εξετάζονται εδώ με τη βοήθεια λεπτομερέστερων χαρτών.

Η διαδρομή από Τραπεζούντα προς Μπαϊμπούρτ

Χάρτης 7.4: Διαδρομές τού 19^ου αιώνα μεταξύ Τραπεζούντας και Μπαϊμπούρτ

Ο Χάρτης 7.4 παρουσιάζει τη διαδρομή τού Χάμιλτον, μαζί με τις διαδρομές άλλων περιηγητών τού 19^ου αιώνα. Ο Γκάσνερ (1953)41 και ο Μπριό (1870)42 παρέχουν παρόμοια διαγράμματα. Από το Τζεβιζλίκ, το οποίο μετονομάστηκε σε Μάτσκα μετά το 1928,43 ο Χάμιλτον κατευθύνθηκε προς νότο. Ανέβηκε στο χάνι Καρακαμπάν και διέσχισε τα βουνά σε υψόμετρο 2.500 περίπου μέτρων.44 Στράφηκε προς τα δυτικά και έφτασε στο χωριό Σταυρός (Ουγούρτασι).45 Από εκεί προχώρησε νότια στη Γκουμούσχανε. Η απόσταση από το Καρακαμπάν στη Γκουμούσχανε μέσω Σταυρού (Ουγούρτασι), Κρώμνης (Γιαγλίντερε)46 και Χάκαξας (Ακτουτάν)47 υπολογίστηκε σε 57 χλμ (9,9 παρασάγγες) ως εξής: Καρακαμπάν [25 χλμ] Ουγούρτασι [12 χλμ] Γιαγλίντερε [3 χλμ] Ακτουτάν [17 χλμ] Γκουμούσχανε.

Εκτός από τον Χάμιλτον, ταξίδια μέσω αυτής τής «θερινής» διαδρομής καραβανιών έχουν αναφερθεί και από άλλους περιηγητές: Ο Κίνεϊρ πήγε από την Τραπεζούντα στο Ματρατζίκ (Ματαρατζή, βορειοανατολικά τής Ματσούκας), στο Τζιβιζλίκ (Μάτσκα, ο Κίνεϊρ γράφει Τζεμισί), στο Ματιόρ (υπάρχει μικρό χωριό Κότζα Μέζαρι στον χάρτη τού Μπριό, νότια τού Καρακαμπάν Χαν), πάνω στο Κολάτ Νταγ (γράφει Κοάτ Νταγ), στον Σταυρό/Σταυρίν (σήμερα Ουγούρτασι, ο Κίνεϊρ γράφει Εστούρυ), στο Κοράς Νταγ (υπάρχει μέρος Κοράς στον χάρτη τού Μπριό νοτιοδυτικά τού Σταυρού) και στη Γκουμούσχανε.48 Ο Σάουθγκεϊτ πήγε μέσω Τζιβιζλίκ (Μάτσκα), Καρακαμπάν, Σταυρού και Γκουμούσχανε.49

Ο Τόζερ, ταξιδεύοντας από τη Μπαϊμπούρτ στην Τραπεζούντα, άφησε τον δρόμο προς Γκουμούσχανε στο Βαρζαχάν (Ουγράκ) και πέρασε από το Χατζή Βαλή Μέζαρι, το Τάσκιοπρου, το μοναστήρι Σουμελά και το Τζιβιζλίκ (Μάτσκα).50 Δηλαδή χρησιμοποίησε και αυτός τη «θερινή διαδρομή». Ο Λιντς περιγράφει τη «θερινή διαδρομή» από Τραπεζούντα προς Μπαϊμπούρτ μέσω Τζιβιζλίκ (Μάτσκα), μονής Σουμελά, πέρα από το Καζικλί Νταγ προς Τάσκιοπρου, μέσω Τσοράκ Χαν και πέρα από το Κιτοβά Νταγ προς Μέζερε Χαν.51

Από την άλλη πλευρά, ταξίδια στη «χειμερινή» διαδρομή καραβανιών μέσω Τορούλ (Άρδασας) και περάσματος Ζύγαινας έχουν αναφερθεί από τούς εξής περιηγητές: Ο Λιντς περιγράφει ταξίδι «χειμερινής διαδρομής» τον Φεβρουάριο τού 1893 από το Ερζερούμ στην Τραπεζούντα, μέσω Μπαϊμπούρτ, Βαρζαχάν, Μπαλαχόρ, Χαντράκ, περάσματος Βαβούκ και περάσματος Ζύγαινας.52 Ο Κέρζον ταξίδεψε μέσω περάσματος Ζύγαινας και Γκουμούσχανε τόσο φεύγοντας από (σελ. 35-40) όσο και επιστρέφοντας (σελ. 155-165) στην Τραπεζούντα.53 Ο Σμιθ κινήθηκε από το Ερζερούμ δυτικά προς το Άσκαλε, το Οτλούκμπελι (Καρακουλάκ, βλέπε σημ. 33 στον Πίνακα 7.1 πιο πάνω) και το Ακσογούτ (Γκέρμερι, βλέπε σημ. 29 στον Πίνακα 7.1 πιο πάνω). Από εκεί κατευθύνθηκε στο Ουτσκόλ54 (το οποίο αποκαλεί Ποροντόρ), στην Γκουμούσχανε και μέσω τής «χειμερινής διαδρομής» στο Τζεβιζλίκ (Μάτσκα) και την Τραπεζούντα.55

Όλες αυτές οι διαδρομές επιβεβαιώνουν το γεγονός ότι πριν από την κατασκευή (κατά τη δεκαετία τού 1870) τού σύγχρονου αμαξιτού δρόμου από την Τραπεζούντα προς Μπαϊμπούρτ και Ερζερούμ μέσω περάσματος Ζύγαινας και Γκουμούσχανε, υπήρχαν δύο ομάδες διαδρομών από αυτό το λιμάνι προς την ενδοχώρα του στον νότο. Η «χειμερινή διαδρομή» συνέπιπτε λίγο-πολύ με τον σημερινό δρόμο. Έπαιρνε το όνομά της από το γεγονός ότι διέσχιζε τα ορεινά φράγματα νότια τής Τραπεζούντας σε χαμηλότερα υψόμετρα: πρώτα το πέρασμα Ζύγαινας προς Γκουμούσχανε στα 2.024 μέτρα (6.640 πόδια) και στη συνέχεια το πέρασμα Βαβούκ προς Μπαϊμπούρτ στα 1.961 μέτρα (6.468 πόδια). Η «θερινή διαδρομή» διέσχιζε το φράγμα σε μεγαλύτερα υψόμετρα: πρώτα το Καζικλί Νταγ στα νότια τής Μονής Σουμελά στα 2.527 μέτρα (8.290 πόδια) και στη συνέχεια το Κιτοβά Νταγ στα νότια τού Τάσκιοπρου στα 2.450 μέτρα (8.040 πόδια). Στην πραγματικότητα αυτή η «θερινή διαδρομή» ήταν η διαδρομή των καραβανιών, ο «δρόμος τού μεταξιού», επειδή κατά κανόνα δεν υπήρχαν καραβάνια τον χειμώνα από και προς Τραπεζούντα, όχι μόνο λόγω των δυσκολιών στα προαναφερθέντα περάσματα τής Ποντικής οροσειράς, αλλά και λόγω εκείνων στα περάσματα των βουνών που ακολουθούσαν (Κοπ Νταγ κλπ.).

Ακολουθώντας τη «θερινή διαδρομή», ο Χάμιλτον προτίμησε να περάσει από τη Γκουμούσχανε και να διανυκτερεύσει εκεί. Αυτή η παραλλαγή τής διαδρομής δεν ήταν υποχρεωτική. Περιηγητές έχουν αναφέρει ταξίδια κατευθείαν από Τραπεζούντα προς Μπαϊμπούρτ, συναντώντας τον δρόμο Γκουμούσχανε-Μπαϊμπούρτ (βλέπε Χάρτη 7.4) στο Χαντράκ ή στο Βαρζαχάν αντίστοιχα. Παράδειγμα διαδρομής μέσω Χαντράκ:

«Αφήνοντας την πόλη [Τραπεζούντα], κατεβήκαμε στην κοιλάδα τού Τζεβιζλίκ Σου, η οποία παίρνει το όνομά της από χωριό, στο οποίο φτάσαμε ύστερα από 8 ώρες. Από αυτό το μέρος, ανάβαση 4 ωρών οδηγεί στο Καρακαμπάν Χαν. Ύστερα ο δρόμος στρέφεται νοτιοανατολικά. Ένα από τα φαράγγια τού Κουλαμπάντ Μπογάζι οδηγεί στην κοιλάδα τού Μπαλαχόρ Σου. Περνώντας αυτό τον ποταμό στο Τάσκιοπρου (πέτρινη γέφυρα), το πρώτο χωριό που συναντάς είναι το Βέσερνικ (7 ώρες από το Καρακαμπάν), ενώ ακολουθούν η Τζένναζα, η Καντέρνα και η Ίσκιλα. Αυτά τα χωριά βρίσκονται σε απόσταση τουλάχιστον μιας ώρας το ένα από το άλλο. Δύο ακόμη στάδια, δύο ωρών το καθένα, οδηγούν στο Χαντράκ και τη Μπαλαχόρ. Μεταξύ αυτού τού σημείου και τής Μπαϊμπούρτ, διασχίσαμε τα βουνά όπου ζει πληθυσμός Λαζών τρωγλοδυτών, τόσο άγριων όσο στην εποχή τού Ξενοφώντος».56

Σε αυτή την περιγραφή Τζεβιζλίκ είναι η Μάτσκα (βλέπε πιο πάνω). Για το Καρακαμπάν Χαν βλέπε πιο πάνω υποσημείωση. Το Τάσκιοπρου είναι δυτικά τού Τσοράκ, βλέπε Χάρτη 7.4. Το Βέυσερνι/Βίσερνι (Βέσερνικ εδώ) μετονομάστηκε σε Γιαγλάντερε μετά το 1928.57 Η Τζένναζα δεν προσδιορίστηκε. Καντέρνα ήταν ίσως η Τανέρα, που μετονομάστηκε σε Σουνγκουμπαγίρι μετά το 1928.58 Ίσκιλα είναι η Ίσκιλας, που μετονομάστηκε σε Σαριτσιτσέκ μετά το 1928.59 Το Χαντράκ μετονομάστηκε σε Μπαλκαϊνάκ μετά το 1928.60 Η Μπαλαχόρ μετονομάστηκε σε Ακσάρ μετά το 1960.61 Αυτή η διαδρομή απεικονίζεται ως Διαδρομή 3 στον Χάρτη 7.4.

Αντίστοιχα, για διαδρομή μέσω Βαρζαχάν έχει γραφεί:

«Οι δύο δρόμοι [ο “θερινός” και ο “χειμερινός“] χωρίζονται στο χωριό Βαρζαχάν, δύο περίπου ώρες απόσταση από τη Μπαϊμπούρτ».62

Αυτή η διαδρομή μέσω Βαρζαχάν απεικονίζεται ως Διαδρομή 4 στον Χάρτη 7.4. Μάλιστα μια τέτοια διαδρομή από την Τραπεζούντα προς το Ερζερούμ ήταν 88 χλμ (55 μίλια) συντομότερη σε σύγκριση με εκείνη μέσω περάσματος Ζύγαινας, Τορούλ και Γκουμούσχανε. Όσο για την απόσταση μεταξύ Τραπεζούντας και Μπαϊμπούρτ, η ανατολικότερη από αυτές τις «θερινές διαδρομές» (η υπ’ αριθ. 4 στον Χάρτη 7.4) θεωρούνταν ότι είχε το μισό περίπου μήκος τής «χειμερινής». Συγκρίνοντας τα στοιχεία τού Λιντς που παρέχονται πιο κάτω, η υπ’ αριθ. 4 είχε μήκος 66¾ μίλια (107,4 χλμ) έναντι 127 μιλίων (204,6 χλμ) τής υπ’ αριθ. 2 «χειμερινής» διαδρομής.

Αν οι Μύριοι είχαν χρησιμοποιήσει οποιαδήποτε από αυτές τις συντομότερες «θερινές διαδρομές» (υπ’ αριθ. 3 και 4) κατευθυνόμενοι από το όρος Θήχης («Θάλαττα, θάλαττα!») στην Τραπεζούντα,63 τότε το όρος Θήχης δεν ήταν δυνατό να βρίσκεται στην περιοχή όπου τοποθετείται συνήθως, δηλαδή σε διάφορες κορυφές τής οροσειράς Ζίγκανα Ντάγλαρι ή τού γειτονικού Κολάτ Νταγ, αριστερά και δεξιά τής διαδρομής που ακολούθησε ο Χάμιλτον (Διαδρομή 1 στον Χάρτη 7.4).

Ο Γκάσνερ έχει αποτυπώσει σε χάρτη τις διάφορες προτάσεις για το όρος Θήχης μέχρι την εποχή του.64 Ο Λέντλε τοποθετεί το όρος Θήχης κοντά στο πέρασμα Ζύγαινας. Σύμφωνα με τον Μίτφορντ το όρος Θήχης βρισκόταν ανατολικά τού περάσματος Ζύγαινας.65 Όμως, αν οι Μύριοι είχαν ακολουθήσει προς Τραπεζούντα οποιαδήποτε από τις συντομότερες «θερινές» διαδρομές καραβανιών οι οποίες απεικονίζονται στον Χάρτη 7.4, τότε δεν υπήρχε λόγος να οδηγηθούν από τον οδηγό σε κάποια κορυφή σε αυτή την περιοχή, επειδή, σύμφωνα με τον Χάμιλτον, η θάλασσα ήταν ορατή από τον δρόμο προς αυτήν, ακριβώς στο σημείο όπου ο «θερινός» δρόμος των καραβανιών διερχόταν ανάμεσα στην οροσειρά Ζίγκανα Ντάγλαρι και στο Κολάτ Νταγ:

«Ένα τέταρτο μετά τις εννέα, έξι μίλια από το Καρακαμπάν [ταξιδεύοντας προς νότο], φτάσαμε στο σημείο απ’ όπου είδαμε τη θάλασσα για τελευταία φορά».66

Κατά συνέπεια ούτε η πόλη Γυμνιάς τού Ξενοφώντος θα μπορούσε να βρίσκεται στη Μπαϊμπούρτ. Η ταύτιση τής Μπαϊμπούρτ με την πόλη Γυμνιάς (A νάβ. 4.7.19) βασίζεται στην κατά Ξενοφώντα (4.7.20-21) πορεία πέντε ημερών από την πόλη Γυμνιάς στο όρος Θήχης, όταν θεωρείται ότι αυτό το βουνό βρίσκεται στα Ζίγκανα Ντάγλαρι ή στο γειτονικό Κολάτ Νταγ. Όμως με αυτή την πορεία πέντε ημερών δεν κλείνουν η χρονολόγηση και οι παρασάγγες τής Κύρου Ανάβασης. Στα προηγούμενα κεφάλαια έχουμε προτείνει ότι η Γυμνιάς βρισκόταν στο Γκυουμρί τής Αρμενίας και ότι οι Μύριοι πορεύτηκαν από εκεί στο όρος Θήχης όχι στις πέντε ημέρες τού Ξενοφώντος, αλλά σε δεκαπέντε ημέρες (Διόδωρος 14.29.3).

Η διαδρομή από τη Μπαϊμπούρτ στο Ερζερούμ

Χάρτης 7.5: Οι δύο διαδρομές μεταξύ Μπαϊμπούρτ και Ερζερούμ

Υπήρχαν δύο διαδρομές καραβανιών από Μπαϊμπούρτ προς Ερζερούμ, οι οποίες διέσχιζαν το ορεινό φράγμα τού Κοπ Νταγ (βλέπε Χάρτη 7.5).67 Οι περισσότεροι περιηγητές έχουν ακολουθήσει και περιγράψει τη διαδρομή μέσω περάσματος Κοπ και Άσκαλε.68 Η απόσταση από το Ερζερούμ στην Τραπεζούντα μέσω περάσματος Κοπ και περάσματος Ζύγαινας ήταν 199¾ μίλια, ως εξής: Ερζερούμ [33 μίλια] Άσκαλε [10 μίλια] Πιρνακαμπάν [2 μίλια] Χάνι Νοτίου Κοπ [5½ μίλια] Πέρασμα Κοπ [5⅓ μίλια] Χάνι Βορείου Κοπ [6½ μίλια] Μαντέν Χαν [10¾ μίλια] Μπαϊμπούρτ (γέφυρα) [6 μίλια] Βαρζαχάν [6 μίλια] Οζλούκ Χαν [8 μίλια] Χαντράκ [4½ μίλια] Πέρασμα Βαβούκ [10⅓ μίλια] Μουράτ Χαν [16¼ μίλια] Κάτω Γκουμούσχανε [16½ μίλια] Άρδασα [9½ μίλια] χωριό Νότια Ζύγαινα [4½ μίλια] Πέρασμα Ζύγαινας [10⅓ μίλια] Άνω Χαμσικιόι [15¼ μίλια] Τζεβιζλίκ [20 μίλια] Τραπεζούς.69

Σε αυτή τη «χειμερινή» διαδρομή, το Μαντέν Χαν βρισκόταν νοτιοανατολικά τής Μπαϊμπούρτ (βλέπε πιο πάνω). Το Βαρζαχάν έχει μετονομαστεί σε Ουγράκ.70 Το Οζλούκ Χαν είναι λάθος αντί για Οζντούκ που μετονομάστηκε σε Νισάντασι.71 Το Χαντράκ έχει μετονομαστεί σε Μπαλκαϊνάκ.72 Το Πέρασμα Βαβούκ είναι η διέλευση (υψόμετρο 1.961 μέτρα) από το Βαβούκ Νταγ ανατολικά τού Καλέ, επί τού δρόμου Μπαϊμπούρτ-Γκουμούσχανε.73 Το Μουράτ Χαν βρισκόταν ανατολικά τού Τεκκέ, επί τού δρόμου Μπαϊμπούρτ-Γκουμούσχανε.74 Η Άρδασα έχει μετονομαστεί σε Τορούλ.75 Το Τζεβιζλίκ έχει μετονομαστεί σε Μάτσκα.

Ο Χάμιλτον όμως ταξίδεψε από τη Μπαϊμπούρτ κατά μήκος τής κοιλάδας τού ποταμού Μασάτ και έφτασε στην ομώνυμη πόλη.76 Προχώρησε σε τόπο τον οποίο ονομάζει Γκούρουλα και από εκεί έφτασε στο Ερζερούμ. Δεν αναφέρει το Άσκαλε.

Από το Μασάτ ταξίδεψε νοτιοανατολικά προς το Ασάγιτζανορέν. Σύμφωνα με τις αποστάσεις που δίνει σε ώρες σταθμών αλλαγής, η Γκούρουλα στην οποία αναφέρεται προσδιορίστηκε στο Γκιολορέν, παρά το γεγονός (βλέπε Χάρτη 7.5) ότι στον χάρτη δεν φαίνεται τέτοια οδική σύνδεση. Από το Γκιολορέν κατέβηκε στο Μπαστσακμάκ (και πάλι δεν φαίνεται απευθείας οδική σύνδεση), απ’ όπου συνάντησε τον δρόμο μέσω Κοπ και έφτασε στο Ερζερούμ μέσω Αζιζιγιέ.

Οι 16 ώρες τού Χάμιλτον από το Μασάτ στο Ερζερούμ σημαίνουν ότι ακολούθησε διαγώνια διαδρομή προς τα νοτιοανατολικά. Η απόσταση μεταξύ Μασάτ και Γκούρουλα (Γκιολορέν) εκτιμάται σε 42 χλμ, όταν κινηθεί κανείς νοτιοανατολικά από το 27^ο περίπου χιλιόμετρο τού δρόμου προς Ασάγιτζανορέν. Η διαδρομή από το Γκιολορέν στο Ερζερούμ σε 8 ώρες προϋποθέτει αρχικά κάθοδο στο Μπαστσακμάκ (10 περίπου χλμ) και από εκεί απόσταση 37 χλμ, δηλαδή 47 περίπου χλμ συνολικά.

Ο Λιντς επιβεβαιώνει ότι η «θερινή» διαδρομή τού Χάμιλτον από Μπαϊμπούρτ προς Ερζερούμ περνούσε από το Κοσαπουνάρ και το Μπαστσακμάκ (βλέπε Χάρτη 7.5). Υπολογίζει την απόσταση από την Τραπεζούντα στο Ερζερούμ μέσω τής «θερινής» διαδρομής σε 145 μίλια, ως εξής: Τραπεζούς [20 μίλια] Τζεβιζλίκ [10½ μίλια] Σουμελά (μοναστήρι) [11 μίλια] διασχίζοντας το Καζικλί Νταγ προς Τάσκιοπρου [18¼ μίλια] μέσω Τσοράκ Χαν και διασχίζοντας το Κιτοβά Νταγ προς Μέζερε Χαν [17½ μίλια] Μπαϊμπούρτ [10¾ μίλια] Μαντέν Χαν [28 μίλια] χωριό Κοσαπουνάρ στη νότια πλευρά τού περάσματος (5.600 πόδια) [29 μίλια] μέσω Μαϊμανσούρ στο Ερζερούμ.77

Σε αυτή τη διαδρομή Τζεβιζλίκ είναι η Μάτσκα (βλέπε πιο πάνω). Καζικλί Νταγ είναι το βουνό στα νοτιοανατολικά τής Μονής Σουμελά (βλέπε Χάρτη 7.4 και Καζικλί Χαν στον χάρτη τού Μπριό). Το Τάσκιοπρου είναι νότια τής Σάντας (Ντουμανλί, βλέπε Χάρτη 7.4 και τον χάρτη τού Μπριό). Το Τσοράκ Χαν ήταν δίπλα στο Τάσκιοπρου (βλέπε Χάρτη 7.4). Το Κιτοβά Νταγ είναι το τμήμα τής Ποντικής οροσειράς μεταξύ Τσοράκ στον βορρά και Αλατζά στον νότο. Το Μέζερε Χαν ήταν πιθανώς στο Μένγκε.78 Ο Μπριό το ονομάζει Μέζουρε και το τοποθετεί βορειοδυτικά τού Αρμουτλού,79 δηλαδή στον Αλατζά (Μένγκε). Το Μαντέν Χαν ήταν στο Μαντέν, νοτιοανατολικά τής Μπαϊμπούρτ (βλέπε Χάρτη 7.5). Το Χοσαμππουνάρ τού Λιντς είναι το Κοσαπουνάρ (δίπλα στη Γκούρουλα/Γκιολορέν τού Χάμιλτον, βλέπε Χάρτη 7.5). Η Μεϊμανσούρ (η Μαϊμανσούρ τού Λιντς) είναι το Μπαστσακμάκ80 επί τής πιο πάνω διαδρομής τού Χάμιλτον.

Στο προηγούμενο κεφάλαιο αναφέραμε ότι και ο Λέντλε (1995) επισημαίνει την ύπαρξη αυτών των δύο παμπάλαιων διαδρομών μεταξύ Ερζερούμ και Μπαϊμπούρτ/Τραπεζούντας.

Η διαδρομή προς Καρς

Χάρτης 7.6: Η διαδρομή τού Χάμιλτον προς και από Καρς κατά μήκος υφιστάμενων δρόμων

Ο Χάμιλτον ταξίδεψε από το Ερζερούμ, το Πασινλέρ81 και το Χορασάν προς το Καρς, την Ανί και το Γκυουμρί μέσω Χαντίκ (Χαντέχ στον Χάμιλτον) και Καραουργκάν (Καρά Οράν).82

Το Χαντίκ μετονομάστηκε σε Μπουλγκουρλού μετά το 1928.83 Ο Χάμιλτον δεν επισκέφθηκε το Γκυουμρί, αλλά έφτασε σε σημείο δυτικά τού ποταμού-συνόρου Άρπα τσάι, απ’ όπου μπορούσε να βλέπει με κυάλια τα οχυρωματικά έργα των Ρώσων (II, 204-5). Από το σημείο αυτό επέστρεψε στο Καρς μέσω Ουζουνκιλίσε, που μετονομάστηκε σε Εσένγιαγλα μετά το 1928.84 Τόσο κατά τη μετάβαση όσο και κατά την επιστροφή του από το Καρς στην Ισπίρ,85 ο Χάμιλτον πέρασε από μέρος το οποίο ονομάζει Μπαρντέζ. Πέρα από τις πολυάριθμες αναφορές στο Σένκαγια (βλέπε Χάρτη 7.6) ως Μπαρντέζ, το Μπαρντέζ τού Χάμιλτον έχει ταυτιστεί με το Γκαζιλέρ στα νότια τού Σένκαγια.86

Η απόστασή του από το Χορασάν (65 χλμ, 11,3 παρασάγγες) είναι κοντά σε εκείνη τού Χάμιλτον (10 ώρες σταθμών αλλαγής), καθώς και η απόστασή του από το Ναρμάν (Ιντ) στο ταξίδι τής επιστροφής (67 χλμ, 11,6 παρασάγγες, 10 ώρες σταθμών αλλαγής). Από το Μπαρντέζ περνούσε ένας μάλλον δύσκολος δρόμος, που αποτελούσε βορειότερη παραλλαγή τής κύριας διαδρομής μεταξύ Ερζερούμ και Καρς.87

Κατά μήκος σύγχρονων δρόμων, η απόσταση τού Μπαρντέζ τού Χάμιλτον (Γκαζιλέρ) από το Καρς (82 χλμ, 14,2 παρασάγγες) υπερβαίνει τη διάρκεια τού ταξιδιού του (12 ώρες σταθμών αλλαγής). Αυτό υπονοεί συντομεύσεις κατά μήκος τής διαδρομής, που δεν εμφανίζονται στους σύγχρονους οδικούς χάρτες.

Η διαδρομή από Καρς (και Τορτούμ) προς Ισπίρ

Χάρτης 7.7: Η διαδρομή τού Χάμιλτον από την περιοχή τού Τορτούμ προς Ισπίρ

Προκειμένου να επιστρέψει στην Τραπεζούντα, αρχικός προορισμός τού Χάμιλτον όταν αναχωρούσε από το Καρς ήταν η Ισπίρ (I, 207) και από εκεί προς βορρά πορεία, προς την ακτή στη Ρίζε (βλέπε Χάρτη 7.3). Έτσι η διαδρομή που τού πρότεινε ο υπεύθυνος τού σταθμού αλλαγής αλόγων στο Καρς ήταν η καθιερωμένη διαδρομή εκείνης τής εποχής μεταξύ Καρς και Ισπίρ, που σημαίνει ότι ήταν επίσης η καθιερωμένη διαδρομή μεταξύ Τορτούμ και Ισπίρ (βλέπε Χάρτη 7.6). Γιατί άραγε δεν θα ήταν εφικτή αυτή η διαδρομή και κατά την αρχαιότητα; Αν ήταν, τότε έχουμε πρόσθετους λόγους να αμφισβητήσουμε την επικρατούσα άποψη,88 ότι δηλαδή οι Μύριοι ακολούθησαν τριπλάσια σε μήκος διαδρομή πηγαίνοντας από το Τορτούμ στην Ισπίρ μέσω Γιουσουφέλι (βλέπε Χάρτες 7.3 και 7.6). Η άποψη αυτή βασίζεται στην υπόθεση ότι ο ποταμός Τσορούχ (Άκαμψις) ήταν ο Άρπασος τού Ξενοφώντος (Ανάβ. 4.7.18) και ότι οι Μύριοι πορεύτηκαν προς αυτόν τον ποταμό από την περιοχή τού Πασινλέρ, μετά την απόδραση τού οδηγού τους (4.6.3), ακολουθώντας σε προς βορρά κατεύθυνση τη ροή των ποταμών Τορτούμ και Όλτου μέσα από τις χώρες των Ταόχων (4.7.1-14) και των Χαλύβων (4.7.15-17). Όμως η άποψη αυτή συνεπάγεται, ότι φτάνοντας στον Τσορούχ στην περιοχή τού σημερινού Γιουσουφέλι, παρά το γεγονός ότι σκοπός τους ήταν να φτάσουν στη θάλασσα στον βορρά, παραδόξως (και χωρίς οδηγούς) αποφάσισαν να πορευτούν προς τις πηγές τού ποταμού, σε νοτιοδυτική κατεύθυνση προς την Ισπίρ, όπου βρήκαν τα χωριά αναψυχής τού Ξενοφώντος (4.7.18).

Σε όλο το ταξίδι από το Καρς μέχρι την Ισπίρ ο Χάμιλτον αναφέρει τοπωνύμια που έχουν πια αλλάξει. Τα τοπωνύμια αυτά αναγνωρίστηκαν και αποτυπώνονται στον Χάρτη 7.6. Το Ιντ ονομάστηκε Ναρμάν (1928).89 Το Λισγκάβ (Λιεσγκάφ στον Χάμιλτον) μετονομάστηκε σε Γιουκάρισιβρί (1928).90

Το Κίτσχα (Κίζρα στον Χάμιλτον) μετονομάστηκε σε Κίσκα (1928), σε Ουντζουλάρ (1946) και σε Σένγιουρτ (1960).91 Το Γιουντούκ τού Χάμιλτον είναι είτε το χωριό Σερνταρλί, που ονομαζόταν Γιουκάρι (Άνω) Γιοντίκ (1960),92 ή το γειτονικό (σε απόσταση ενός χιλιομέτρου) χωριό Ασάγικατικλί, που ονομαζόταν Ασάγι (Κάτω) Γιοντίκ (1928).93

Μεταξύ Ισπίρ και Μπαϊμπούρτ ο Χάμιλτον αναφέρει μόνο ένα μέρος το οποίο ονομάζει Καρά Αγάτς, ευρισκόμενο στη μέση απόστασης 18 ωρών σταθμών αλλαγής. Αυτό το μέρος πρέπει να ταυτίζεται με το Καραγάτς που αναφέρεται από τον Στράτιλ-Σάουερ94 στο ταξίδι του το 1925 και σημειώνεται στο χάρτη που συνοδεύει το άρθρο (σελ. 404) στη μέση σχεδόν τής απόστασης. Καρά Αγάτς είναι μάλλον το σημερινό Καρακότς.

Ο Χάρτης 7.7 εικονογραφεί το πιο ασαφές τμήμα αυτού τού ταξιδιού, δηλαδή τη διαδρομή τού Χάμιλτον από τα βόρεια τού Τορτούμ προς την Ισπίρ.

Η διαδρομή αυτή οριστικοποιείται με την ταύτιση τής Κίζρα τού Χάμιλτον με τη Σένγιουρτ και τού δικού του Γιουντούκ με το Σερνταρλί. Όμως στον χάρτη δεν υπάρχει κατευθείαν δρόμος μεταξύ Σένγιουρτ και Σερνταρλί. Η απόσταση τού Χάμιλτον (2 ώρες σταθμών αλλαγής) συνεπάγεται διαδρομή μέσω Ντερινπουνάρ (6 χλμ από Σένγιουρτ, δηλαδή 12 χλμ από Σένγιουρτ μέχρι Σερνταρλί, βλέπε Χάρτη 7.7). Επίσης στον δρόμο από Σερνταρλί προς Ισπίρ, στον χάρτη λείπει μια άμεση σύνδεση από το Ουζουνκαβάκ (Γενί Κιόι) μέχρι το Ντουρουκιόι (Καμπόρ). Λαμβάνοντας υπόψη τις 8 ώρες σταθμών αλλαγής τού Χάμιλτον από το Γιουντούκ (Σερνταρλί) μέχρι την Ισπίρ, έχουμε θεωρήσει τη χρήση αυτής τής ελλείπουσας σύνδεσης και έχουμε υπολογίσει την απόσταση από το Σερνταρλί στην Ισπίρ μέσω Ουζουνκαβάκ και Ντουρουκιόι σε (7 + 18 + 20 =) 45 χλμ.

Συνολικά, επί διαδρομής 1.256 περίπου χλμ, η μόνη αξιοσημείωτη διαφορά ανάμεσα σε ώρες σταθμών αλλαγής και παρασάγγες στη διαδρομή από την Τραπεζούντα μέσω Ερζερούμ στο Καρς, την Ανί και το Γκυουμρί και πίσω πάλι από το Καρς στην Τραπεζούντα μέσω Ισπίρ, είναι στο τμήμα από το Γκαζιλέρ (το Μπαρντές τού Χάμιλτον) μέχρι το Καρς (12 ώρες σταθμών αλλαγής, 14,2 παρασάγγες), όπως αναφέρθηκε πιο πάνω.

Διαδρομή 3: Από την Τραπεζούντα προς Σινώπη και Αμάσεια

Χάρτης 7.8: Χάμιλτον, από την Τραπεζούντα στη Σινώπη και την Αμάσεια

Δεν υπάρχουν άγνωστοι τόποι σε αυτή τη διαδρομή, εκτός από ένα χωριό Μεχμέτ Μπέηογλου, αναφερόμενο από τον Χάμιλτον μεταξύ Σινώπης και Μπογιαμπάτ. Τα παρακάτω ονόματα σε αυτή τη διαδρομή έχουν αλλάξει από την εποχή τού Χάμιλτον. Τα Πλάτανα μετονομάστηκαν σε Ακτσααμπάτ.95 Τα παλαιότερα ονόματα τού Βακφίκεμπιρ ήσαν Φολ από το ελληνικό Φωλέα και Μπουγιούκ Λιμάν (Μεγάλο Λιμάνι).96 Ο Χάμιλτον (I, 251) τοποθετεί το Μπουγιούκ Λιμάν 45 λεπτά τής ώρας δυτικά τής Φολ (Βακφίκεμπιρ). Η Γκιόρελε (Κόραλλα τού Ξενοφώντος) ονομαζόταν επίσης Ελεού.97 Το Ντελιλέρ μετονομάστηκε σε Γιαλικιόι μετά το 1968.98 Η Σόνισα (Σόννισα στον Χάμιλτον) μετονομάστηκε σε Ουλουκιόι μετά το 1928.99 Το Ερέκ (Χερέκ στον Χάμιλτον) μετονομάστηκε σε Ερμπάα μετά το 1928.100

Κρίνοντας από τις αποστάσεις του από τούς εκατέρωθεν τόπους στον πίνακα τού Χάμιλτον, δηλαδή από το Γιαλικιόι (Ντελλιλέρ) βόρειά του και το Μπογιαμπάτ (Μποϊαβάντ) στα νότια (βλέπε Χάρτη 7.8), μπορούμε να τοποθετήσουμε το χωριό Μεχμέτ Μπεήογλου στο Κουρτλού ή κοντά σε αυτό.

Για τη σύγκριση μεταξύ ωρών σταθμών αλλαγής και παρασαγγών, αυτή η διαδρομή πρέπει να χωριστεί σε δύο τμήματα.

Στο πρώτο τμήμα, από την Τραπεζούντα μέχρι τη Σινώπη κατά μήκος τής ακτής τού Ευξείνου Πόντου, οι ώρες είναι πάντοτε περισσότερες από τούς αντίστοιχους παρασάγγες. Συνολικά ένα ταξίδι 90 παρασαγγών (519 χλμ) υπολογιζόταν επισήμως σε 118 «ώρες». Αυτό δεν είναι παράξενο, καθώς τόσο Χάμιλτον όσο και ο Κίνεϊρ έχουν αναφερθεί στην κακή κατάσταση ή την απουσία δρόμων σε τμήματα αυτής τής διαδρομής. Για παράδειγμα:

«[Στην Ούνιε] ο μουτεσελίμ, που ήταν γιος τού πασά τής Φάσης, ήθελε να κάνουμε το υπόλοιπο τού ταξιδιού μας μέχρι την Τραπεζούντα από τη θάλασσα, προσθέτοντας ότι δεν συνήθιζαν οι ταξιδιώτες να πηγαίνουν από τη στεριά και ότι, αν επιμέναμε στην απόφασή μας, η κακή κατάσταση των δρόμων και η έλλειψη καταλυμάτων θα έκαναν το ταξίδι μας εξαιρετικά δυσάρεστο».101

Ο Κίνεϊρ επέμεινε και τού δόθηκαν άλογα στην Ούνιε, αλλά αργότερα στην Κερασούντα υποχρεώθηκε να επιβιβαστεί σε σκάφος προς την Τιρέμπολου102 και την Τραπεζούντα.103

Στο δεύτερο τμήμα, από τη Σινώπη στην Αμάσεια, επί διαδρομής 588 χλμ τα αθροίσματα των ωρών σταθμών αλλαγής και των παρασαγγών βρίσκονται κοντά (97 και 101,9 αντίστοιχα). Σε επιμέρους αποστάσεις υπάρχουν οι παρακάτω αξιοσημείωτες διαφορές:

Κατ’ αρχάς μεταξύ Ντουραγάν (Ντουραάν) και Τσελτέκ (Τσελτίκ) ο Χάμιλτον αναφέρει 9 ώρες, αλλά η απόσταση επί τής οδού είναι 12,1 παρασάγγες (70 χλμ). Όμως, όπως φαίνεται στην εικόνα πάνω αριστερά, η σημερινή μεγαλύτερη απόσταση μάλλον οφείλεται στη μεταγενέστερη τεχνητή λίμνη, μετά την κατασκευή τού φράγματος επί τού Κιζιλιρμάκ (Άλυ) ποταμού, οπότε δεν πρόκειται για λάθος.

Δεύτερον, δυτικά τής Αμάσειας, μεταξύ Λαντίκ και Σεπετλί, ο Χάμιλτον αναφέρει 9 ώρες για απόσταση 6,1 παρασαγγών (35 χλμ). Επίσης μεταξύ Σεπετλί και Ουλουκιόι (Σόννισα) αναφέρει 3 ώρες για απόσταση 4,9 παρασαγγών (28 χλμ). Όπως φαίνεται στην εικόνα πάνω δεξιά, υπήρχε συντομότερη διαδρομή μεταξύ Σεπετλί και Ουλουκιόι και έχει επιβεβαιωθεί από τον Άντερσον.104 Από την άλλη πλευρά, o μοναδικός δρόμος μεταξύ Σεπετλί και Λαντίκ διέτρεχε την κοιλάδα τού Σεπετλί Σου στην πεδιάδα τής Λαντίκ.105 Έτσι ο αυξημένος χρόνος ταξιδιού (9 ώρες για απόσταση 6.1 παρασαγγών) είχε πιθανώς σχέση με την ποιότητα τού δρόμου. Στην ίδια περιοχή, μεταξύ Ουλουκιόι (Σόνισσα) και Ερμπάα (Χερέκ), ώρες (6) και παρασάγγες (5,9, 34 χλμ) συμπίπτουν (βλέπε εικόνα).

Τρίτον, μεταξύ Ζήλε και Αμάσειας (βλέπε Χάρτη 7.8) ο Χάμιλτον αναφέρει ταξίδι 8 ωρών, αλλά η οδική απόσταση είναι 10,1 παρασάγγες (58 χλμ). Καθώς το ίχνος αυτής τής διαδρομής μέσω Ακσαλούρ (Ακσαλέρ στον Χάμιλτον) είναι σαφές, ο μειωμένος χρόνος τού Χάμιλτον ίσως σημαίνει συντομεύσεις κατά μήκος τής διαδρομής.

Διαδρομή 4: Από την Αμάσεια στο Αφιόν Καραχισάρ

Χάρτης 7.9: Χάμιλτον, από την Αμάσεια στο Αφιόν Καραχισάρ

Επί των 1.042 περίπου χλμ αυτής τής διαδρομής (Χάρτης 7.9), τα αθροίσματα των ωρών σταθμών αλλαγής και των παρασαγγών είναι κοντά (176 και 180,7 αντίστοιχα).

Υπάρχουν όμως κάποιες δυσκολίες στην αναγνώριση τής διαδρομής τού Χάμιλτον μεταξύ Σουνγκουρλού και Καλετζίκ. Παρέχεται λοιπόν λεπτομερέστερη εξέταση στον Χάρτη 7.10. Ο χάρτης αυτός αποτυπώνει επίσης την πρότασή μας για τη διαδρομή τού ταξιδιού τού Κίνεϊρ από την Άγκυρα στη Γιοζγκάτ, ο προσδιορισμός τής οποίας υπήρξε επίσης δύσκολος, επειδή σχεδόν κανένα από τα τοπωνύμια που αναφέρει δεν υφίσταται σήμερα, ενώ φαίνεται ότι τα περισσότερα από αυτά τα έχει καταγράψει εσφαλμένα.

Χάρτης 7.10: Η διαδρομή τού Χάμιλτον προς Αλατζά, Γιοζγκάτ και Άγκυρα

Ο Κίνεϊρ106 αναχώρησε από την Άγκυρα και ταξίδεψε για 8 μίλια σε κοιλάδα. Η κατεύθυνσή του ήταν μεταξύ νοτιοανατολικής και ανατολικής. Στο 7^ο μίλι πέρασε μέσα από το χωριό Κιόι Πασά (Πασακιόι;), πιθανότατα μέσα στην ευρύτερη περιοχή τής σημερινής Άγκυρας. Συνέχισε για 13 μίλια στην ίδια κοιλάδα με βορειοανατολική κατεύθυνση. Στο 22^ο μίλι είδε δύο μίλια προς τα αριστερά το μεγάλο χωριό Καζά Ογλού (Χασανογλάν, πρώην Χασάνογλου). Ταξίδεψε τα υπόλοιπα 11 μίλια σε κατεύθυνση μεταξύ νοτιοανατολικής και ανατολικής και το ηλιοβασίλεμα έφτασε στην Ουσκόττα, δηλαδή στο Ελμαντάγ, το οποίο παλαιότερα ονομαζόταν Ασή Γιοζγκάτ (Κιουτσούκ Γιοζγκάτ, Μικρή Γιοζγκάτ) και το όνομά του μοιάζει με τη Γιοζγκάτ τού Κίνεϊρ (Ουσκάτ). Από την Ουσκόττα (Ελμαντάγ) ταξίδεψε 6 μίλια σε κατεύθυνση μεταξύ νοτιοανατολικής και ανατολικής. Στο 9^ο μίλι πέρασε από το μεγάλο χωριό Τάσσου (πιθανώς το Εντίγε) και στο 16^ο από το πλούσιο χωριό Μπεμπισλάρ (πιθανώς το Κιλιτσλάρ). Μετά από 1,5 μίλι ανέβηκε στην κορυφή και είδε τον ποταμό Άλυ (Κιζιλιρμάκ) να ρέει προς τα βορειοδυτικά και το Ουκσάρ νοτιοανατολικά προς ανατολικά, σε οριζόντια απόσταση 4 μιλίων. Ύστερα από ένα μίλι πέρασε τον ποταμό. Το Ουκσάρ βρισκόταν στην ανατολική πλευρά τού Άλυ, μισό περίπου μίλι από την όχθη του, δηλαδή στην περιοχή τού σημερινού Κιρίκκαλε, πιθανώς στο χωριό Γιαχσιχάν. Από το Ουκσάρ (Γιαχσιχάν;), ύστερα από ταξίδι 30 μιλίων σε νοτιοανατολική κατεύθυνση, έφτασε στο Σογκόρ (Τσονγκάρ). Από εκεί ταξίδεψε 25 μίλια ανατολικά και έφτασε στο Τσαρκιόι (Τσαϊκιόι). Στο 16^ο μίλι διέσχισε τον ποταμό Ντέμπτζα, δηλαδή τον Ντελίτζε. Ύστερα από ταξίδι 28 μιλίων από το Τσαρκιόι (Τσαϊκιόι) σε κατεύθυνση μεταξύ ανατολικής και νοτιοανατολικής έφτασε στο Τόπατς. Στο 5^ο μίλι είδε το χωριό Χατζή Ασλάμ (Αρσλανχατζιλί) στα δεξιά, δύο μίλια από τον δρόμο, ενώ στο 16^ο μίλι πέρασε από το χωριό Χατζή Οσμάν (Χατζηοσμανλί). Από το Τόπατς, ύστερα από 10 μίλια, έφτασε στην Ουσκάτ (Γιοζγκάτ).

Από το Τσόρουμ (έξω από το πάνω δεξιά περιθώριο τού Χάρτη 7.10), ο Χάμιλτον έφτασε στο Τεκιγιέ Χατάπ που αντιστοιχεί στο σημερινό Μπαμπάογλου.107 Ταξίδεψε προς Καλεχισάρ108 και πίσω, ενώ συνέχισε προς Αλατζά, Γιοζγκάτ και Μπουγιουκνεφές.109 Επισκέφθηκε το Μπογάζκαλε110 και επέστρεψε στη Γιοζγκάτ και τον Αλατζά. Από τον Αλατζά προχώρησε στη Σουνγκουρλού (Σουνγκουρλί στον Χάμιλτον). Επισκέφθηκε τα αλατορυχεία στον βορρά, φτάνοντας σε χωριό το οποίο ονομάζει Σάρεκ Χαμίς. Το χωριό αυτό είναι ίσως το σημερινό Γιορουκλού ή το γειτονικό Χατζηοσμάν (όχι το Σαρατζιλάρ πιο ανατολικά, αν και φέρει όνομα που μοιάζει), επειδή από εκεί προχώρησε στο Τσαγιάν του Χάμιλτον, το οποίο φαίνεται στον χάρτη.

Επιστρέφοντας στη Σουνγκουρλού ο Χάμιλτον ξεκίνησε το ταξίδι του προς Άγκυρα. Πέρασε πρώτα από τα χωριά Ασάγι Μπεσπουνάρ (ο ίδιος γράφει Μπεσμπουνάρ) και Ακπουνάρ (Αχαμπουνάρ στον Χάμιλτον). Στη συνέχεια διέσχισε τον ποταμό Ντελίτζε (γράφει Ντελίτζι Σου) και έφτασε στο Κιουτσουκαφσάρ (γράφει Κιοτσούκ Κιόι). Πέρασε από το Μπουγιουκαφσάρ (γράφει Μπογιούκ), ύστερα από το Σελαμλί (γράφει Σελάμι, βλέπε Χάρτη 7.10) και έφτασε στο Καλετζίκ (γράφει Καλαϊτζίκ). Συνέχισε προς Ακτσατάς (γράφει Ακτζά Τας) και Ακγιούρτ (Ραβλί)111 και έφτασε στην Άγκυρα.

Στον Χάρτη 7.10 η διαδρομή τού Χάμιλτον από το Κιουτσουκαβσάρ στο Καλετζίκ επί των σημερινών δρόμων προϋποθέτει δύο μικρές ελλείπουσες συνδέσεις, από το Ελμαλί στο Γιουκάρικαρακισίκ και από το Αμπάρντερε στο Καραλάρ. Η απόσταση υπολογίζεται σε 68 χλμ (11,8 παρασάγγες)112 και είναι μακρύτερη από τις 9 ώρες σταθμών αλλαγής τού Χάμιλτον, πράγμα το οποίο, αν δεν πρόκειται για λάθος, σημαίνει ότι ακολούθησε συντομότερη διαδρομή.

Μεταξύ Αμάσειας και Αφιόν Καραχισάρ υπάρχουν οι παρακάτω αξιοσημείωτες διαφορές ανάμεσα στις ώρες σταθμών αλλαγής και τούς παρασάγγες:

Πρώτον, μεταξύ Αμάσειας και Μετζίτοζου (Χατζή Κιόι, βλέπε Χάρτη 7.9),113 ο Χάμιλτον αναφέρει 12 «ώρες» για απόσταση 9,9 παρασαγγών (57 χλμ). Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία για το ίχνος αυτής τής διαδρομής.114 Έτσι ο αυξημένος χρόνος διαδρομής σημαίνει δύσκολο δρόμο.

Δεύτερον, από τη Σουνγκουρλού στο Σάρεκ Χαμίς (Γιορουκλού) και πίσω, ο Χάμιλτον αναφέρει 12 «ώρες» αλλά η μετ’ επιστροφής απόσταση είναι 6,2 παρασάγγες (2 x 18 = 36 χλμ). Όμως ξεκίνησε από τη Σουνγκουρλού πριν από τις επτά το πρωί (I, 405) και περνώντας από το Σάρεκ Χαμίς (Γιορουκλού) έφτασε στο Τσαγιάν (9 χλμ βόρεια τής Γιουρουκλού) καθ’ οδόν προς τα αλατορυχεία στις εντεκάμιση (405-406). Τα αλατορυχεία βρίσκονταν ενάμιση μίλι (2,5 χλμ) νοτιοανατολικά τού Τσαγιάν (406). Έτσι το 6 ωρών ταξίδι από τη Σουνγκουρλού δεν ήταν προς το Σάρεκ Χαμίς (Γιορουκλού) αλλά προς τα αλατορυχεία. Η απόσταση λοιπόν ήταν περίπου (18 + 9 + 2,5 =) 30 χλμ στη μια κατεύθυνση και 60 χλμ (10,4 παρασάγγες) μετ’ επιστροφής.

Τρίτον, όπως αναφέρθηκε πιο πάνω, μεταξύ Κιουτσουκαβσάρ (Κιοτσούκ Κιόι) και Καλετζίκ (Καλαϊτζίκ) ο Χάμιλτον αναφέρει 9 ώρες, αλλά χρησιμοποιώντας τούς υφιστάμενους δρόμους η απόσταση είναι 11,8 παρασάγγες (68 χλμ).

Τέταρτον, μεταξύ Μυλκκιόι (Μιούλκ) και Σιβριχισάρ (Σεβρί Χισάρ) ο Χάμιλτον αναφέρει 8 ώρες για απόσταση 4,5 παρασαγγών (26 χλμ). Αν δεν είναι λάθος (αφού δεν υπάρχουν εναλλακτικές διαδρομές στον χάρτη), τότε ίσως ο δρόμος εδώ ήταν δύσκολος.

Επιπροσθέτως ισχύουν τα ακόλουθα για μέρη με αλλαγμένα ονόματα μεταξύ Άγκυρας και Αφιόν Καραχισάρ: Ο Χάμιλτον (Ι, 447) τοποθετεί τα ερείπια τής αρχαίας Ορκιστού κοντά στο χωριό Αλεκιάμ. Έτσι το Ορτάκιοϊ, η περιοχή τής Ορκιστού,115 είναι το Αλεκιάμ. Το Χαμζαχατζιλί είναι το Χάμζα Χατζή τού Χάμιλτον (Ι, 449) κοντά στα ερείπια τού Αμορίου. Εσκί Καραχισάρ είναι το Ιστζεχισάρ. Σύμφωνα με τον Χάμιλτον (Ι, 461), ο ίδιος ο τόπος (Εσκί Καραχισάρ) είναι κοντά στα περίφημα λατομεία συνναδικού ή δοκιμιτικού μαρμάρου. Το Ιστζεχισάρ ταυτίζεται με το βυζαντινό Δοκίμιον.116

Διαδρομή 5: Από το Αφιόν Καραχισάρ στη Σμύρνη

Χάρτης 7.11: Χάμιλτον, από Αφιόν Καραχισάρ προς Σμύρνη

Ο Χάρτης 7.11 απεικονίζει αυτό το ταξίδι, με τα σύγχρονα ονόματα των τόπων που αναφέρει ο Χάμιλτον. Στη μέση τού δρόμου μεταξύ Αφιόν Καραχισάρ και Γιάλβατς117 είναι το χωριό Ακκονάκ, που είναι πιθανώς το Ακκάρ τού Χάμιλτον.

Το παλαιό όνομα τού Νταζκιρί ήταν Μπολατλί, το Μπαλάτ τού Χάμιλτον.118 Τα ερείπια τής Τρίπολης τής Φρυγίας βρίσκονταν στο Κας Γενιτζή τού Χάμιλτον (Ι, 525), το οποίο μετονομάστηκε σε Γενιτζεκέντ.119 Η θέση τής αρχαίας πόλης Μασταύρα είναι μέσα στα όρια τού χωριού Μποζγιούρτ.120 Η πόλη Χορτούνα (Φορτόνα τού Χάμιλτον) μετονομάστηκε σε Γιαζίμπασι μετά το 1928.121 Επίσης, στις αρχές τού 20^ού αιώνα, η μητρόπολη Ανέων (τουρκ. Άνυα) στη Σόκια (Σόκε) περιλάμβανε την πόλη Φορτούνα (Γιαζίμπασι) τής επαρχίας Τορμπαλί τής Σμύρνης.

Επί διαδρομής 833 χλμ, τα αθροίσματα παρασαγγών και «ωρών» είναι κοντά (148 και 144,4 αντίστοιχα). Η επιστροφή από το Κουγιουτζάκ στο Σαραϊκιόι («και πίσω») που αναφέρει ο Χάμιλτον στο Παράρτημα II είναι λάθος. Συνέχισε όχι από το Σαραϊκιόι, αλλά από το Κουγιουτζάκ (Ι, 526-528). Λάθος είναι επίσης η αναφερόμενη επιστροφή από το Ναζιλί στο Κουγιουτζάκ («και πίσω»). Δεν συνέχισε από το Κουγιουτζάκ, αλλά από το Ναζιλί (Ι, 530).

Σε επιμέρους αποστάσεις επίσης οι «ώρες» συμπίπτουν ή βρίσκονται πολύ κοντά με τούς παρασάγγες, με μία εξαίρεση: Για το ταξίδι από την Ισπάρτα (αρχαία Βάρις, εἰς Βάριτα, Ισπάρτα) στην Αγλασούν (αρχαία Σαγαλασσός) και πίσω, ο Χάμιλτον αναφέρει 8 ώρες σταθμών αλλαγής, ενώ επί τής οδού το μετ’ επιστροφής ταξίδι είναι 13,9 παρασάγγες (2 x 40 = 80 χλμ).

Ωστόσο (βλέπε εικόνα) ο Χάμιλτον (II, 486-87) αναφέρει συντομότερη διαδρομή από την Ισπάρτα, διαδρομή που ανεβαίνει στο βουνό κατευθείαν προς νότο και κατεβαίνει από την άλλη πλευρά στην Αγλασούν, ενώ τα εδώ χιλιόμετρά μας βασίστηκαν στον υφιστάμενο δρόμο που κυκλώνει το βουνό.

Διαδρομή 6: Από τα Μουδανιά στην Καισάρεια

Χάρτης 7.12: Χάμιλτον, από τα Μουδανιά στο Αφιόν Καραχισάρ και την Καισάρεια

Ο Χάρτης 7.12 απεικονίζει τη διαδρομή τού Χάμιλτον με τα αναγνωρισμένα σύγχρονα τοπωνύμια. Μετά το 1928 το Μιχαλίτς (Μουχαλίτς στον Χάμιλτον) μετονομάστηκε σε Καρατζάμπεη,122 το Μυρβετλέρ Κιόι (Μεουλβέρ ή Μεουλβερτλέρ Κιόι στον Χάμιλτον) σε Μπογαζπουνάρ123 και το Μέντελλε (Μέντερε στον Χάμιλτον) σε Γεσιλομπά,124 ενώ Ντεμιρτζικιόι είναι άλλο όνομα για το Τσαλ,125 αφού ο Χάμιλτον γράφει σε σημείωση (II, 154): «Τσάαλ (Ντεμιρτζή Κιόι)». Μετά το 1928 το Ισακλί (Ισκαλί στον Χάμιλτον) μετονομάστηκε σε Σουλτάνταγι126 και το Κοτσχισάρ (Κοτζ Χισάρ στον Χάμιλτον) σε Σερεφλίκοτσχισάρ.127 Ο Χάμιλτον (II, 253-256) αναφέρει τη διαδρομή από Ουργκούπ (Προκόπι) προς Κάισερι (Καισάρεια) μέσω Καρατζά Γιορέν (Καταρζαγιορέν), Καρά Χιν (Καραΐν Κογιού), Μπογιαλί (Μπογιαλί Κογιού), Μπακ Τας και Ιντζεσού.

Κοντά στο Μπακ Τας τού Χάμιλτον (μεταξύ Μπογιαλί και Ιντζεσού), η κοιλάδα χωριζόταν σε δύο (II, 255). Σύμφωνα με αυτή την περιγραφή, το Μπακ Τας τού Χάμιλτον είναι το χωριό που ονομάζεται σήμερα Ιλτάς.

Επί ταξιδιού 1.623 χλμ, οι συνολικές ώρες σταθμών αλλαγής υπερβαίνουν τους συνολικούς παρασάγγες κατά 13,6 (295 και 281,4 αντίστοιχα). Μέρος αυτής τής διαφοράς δεν είναι πραγματικό. Στα Μουδανιά ο υπεύθυνος τού σταθμού αλλαγής αλόγων (μενζιλτζής) χρέωσε το ταξίδι προς Αμπουλλιόντε (Απολλωνιάς, 47 χλμ, 8,1 παρασάγγες) για 12 ώρες, «αντί για 8 ή 9 που ήταν η πραγματική απόσταση» (Χάμιλτον II, 84). Επίσης ο Χάμιλτον χρεώθηκε 12 ώρες για το ταξίδι από το Ικόνιο (Κόνυα) στο Ισμίλ, απόσταση 9,5 παρασαγγών (55 χλμ). Ταξίδεψε αυτή την απόσταση σε 8 ώρες (II, 211), πράγμα που σημαίνει ότι ο δρόμος δεν ήταν δύσκολος. Πιθανότατα τον έκλεψε ο μενζιλτζής.

Μια ακόμη αξιοσημείωτη διαφορά σημειώνεται μεταξύ Ακσαράι και Σερεφλικοτσχισάρ (18 ώρες, 14,6 παρασάγγες, 84 χλμ), για την ακρίβεια μεταξύ Σαραϊχάν και Σερεφλικοτσχισάρ (12 ώρες, 8,7 παρασάγγες). Εδώ, καθώς η περιγραφή τής διαδρομής από τον Χάμιλτον είναι σαφής (II, 232-236) και δεν επιτρέπει την αναζήτηση εναλλακτικών, ίσως η αυξημένη διάρκεια τού ταξιδιού έχει σχέση με βραδύτερη πρόοδο στις όχθες τής Αλμυράς Λίμνης. Κατά τα υπόλοιπα οι ώρες σταθμών αλλαγής συμπίπτουν με τούς παρασάγγες ή είναι πολύ κοντά σε αυτούς.

Διαδρομή 7: Από την Καισάρεια στη Σμύρνη

Χάρτης 7.13: Χάμιλτον, από την Καισάρεια στη Σμύρνη

Επί ταξιδιού 1.164 περίπου χλμ (Χάρτης 7.13) το άθροισμα των ωρών (208) βρίσκεται κοντά σε εκείνο των παρασαγγών (201,8).

Τα παρακάτω ισχύουν για αλλαγμένα τοπωνύμια σε αυτή τη διαδρομή:

Καθ’ οδόν προς το όρος Αργαίος, ο Χάμιλτον (II, 270) επισκέφθηκε το ελληνικό μοναστήρι, στο οποίο τον υποδέχθηκε ο επίσκοπος Καισαρείας. Η επίσημη έδρα τού μητροπολίτη Καισαρείας ήταν το αρχαίο και διάσημο μοναστήρι τού Αγίου Ιωάννη τού Προδρόμου στο Ζιντζίντερε.128

Το Καραχισάρ μετονομάστηκε σε Γεσιλχισάρ μετά το 1928.129

Το Μισλί τής οθωμανικής εποχής και Γκιολτσούκ μέχρι το 1968 μετονομάστηκε σε Γεσιλγκιολτσούκ.130 Το Κεμερχισάρ (τα αρχαία Τύανα) ονομαζόταν παλαιότερα Κιζχισάρ ή Κιλισεχισάρ.131

Γκιουνεϊσινίρ είναι άλλο όνομα για το Ελμασούν.132

Η αρχαία Λεοντόπολις και αργότερα Τρις Μαντέν ονομάστηκε στη συνέχεια Μποζκίρ.133

Το Ορτακαραγιορέν (Mέσο Καραγιορέν) είναι το Καρά Γιουράν τού Χάμιλτον. Το γειτονικό χωριό προς νότο (σε απόσταση ενός χιλιομέτρου) ονομάζεται Ασάγικαραγιορέν (Κάτω Καραγιορέν).

Το Καρααγάτς τού Χάμιλτον μετονομάστηκε σε Σαρκικαρααγάτς μετά το 1928.134

Το χωριό Ακτσαχισάρ, 41 χλμ βορειοδυτικά τού Σαρκικαρααγάτς, μετονομάστηκε σε Ακτσασάρ μετά το 1948.135 Όμως αυτό δεν μπορεί να είναι το μικρό χωριό Ακ Χισάρ τού Χάμιλτον (II, 356), επειδή αυτό το χωριό, αντίθετα με το Ακτσασάρ, βρίσκεται πριν (προς νότο) από τον δρόμο από το Γιάλβατς προς το Εγιρντίρ μέσω Αφσάρ (II, 358). Ίσως το Ακ Χισάρ βρισκόταν στο Μπαγκονάκ ή εκεί κοντά.

Το μικρό χωριό Μπορλού τού Χάμιλτον (II, 361), 4 ώρες βορειοανατολικά τού Ουλούμπορλου, δεν εντοπίστηκε. Κρίνοντας από την απόσταση, πρέπει να βρισκόταν στο Μπουγιουκαμπατζά ή εκεί κοντά. Οι πραγματικοί (3,8 + 12,1 + 4,0 =) 19,9 παρασάγγες (22 + 70 + 23 = 115 χλμ) μεταξύ Σαρκικαρααγάτς και Ουλούμπορλου ταιριάζουν με τις (4 + 12 + 4 =) 20 ώρες που αναφέρονται από τον Χάμιλτον, είτε τα ενδιάμεσα χωριά του, δηλαδή το Ακ Χισάρ και το Μπορλού βρίσκονταν στο Μπαγκονάκ και το Μπουγιουκαμπατζά αντίστοιχα, είτε όχι.

Το Σαριγκιόλ είναι το Αϊνεγκιόλ τού Χάμιλτον. Σύμφωνα με τον ιστοχώρο τής πόλης,136 ο σουλτάνος Βαγιαζήτ Α’ (ο επονομαζόμενος Γιλντιρίμ δηλαδή Κεραυνός), βλέποντας το Σαριγκιόλ και τα περίχωρά του από ψηλά, ρώτησε για το όνομα τού τόπου και, όταν τού απάντησαν, αναφώνησε ότι έμοιαζε με το Ινεγκιόλ στην περιοχή τής Προύσας. Από τότε ο τόπος ονομάστηκε Ινεγκιόλ.

Στις επιμέρους αποστάσεις δεν υπάρχουν αξιοσημείωτες διαφορές, με τρεις εξαιρέσεις: Πρώτον, από το Κεμερχισάρ (Τύανα, το Κιζ Χισάρ τού Χάμιλτον) προς Ερεγλί και Ακγκιόλ αναφέρονται 14 και 7 ώρες για 11,8 και 5 παρασάγγες αντίστοιχα. Εναλλακτικές διαδρομές δεν υφίστανται. Επομένως ο αυξημένος χρόνος διαδρομής αποδίδεται στην ποιότητα τού δρόμου.

Δεύτερον, για τούς 6,4 παρασάγγες (37 χλμ) μεταξύ Τσαλ και Γκιουνέι ο Χάμιλτον αναφέρει 10 ώρες ταξιδιού. Λέει (II, 369, 392) ότι για τη διαδρομή Τσαλ-Γκιουνέι-Σαριγκιόλ ο υπεύθυνος τού σταθμού αλλαγής (μενζιλτζής) τον χρέωσε 22 ώρες. Υπολογίζει την απόσταση σε όχι περισσότερες από 18 ώρες και την ταξίδεψε σε 16½ ώρες. Για τα 47 χλμ τής απόστασης μεταξύ Γκιουνέι και Σαριγκιόλ οι παρασάγγες (8,1) συμπίπτουν με τις ώρες (8). Έτσι η τεσσάρων ωρών επιπλέον χρέωση που αναφέρει πιο πάνω ο Χάμιλτον (22 αντί για 18) αντιπροσωπεύει τη διαφορά μεταξύ των πραγματικών 6,4 παρασαγγών και των αναφερομένων 10 ωρών μεταξύ Τσαλ και Γκιουνέι.

Τρίτον, ο Χάμιλτον αναφέρει απόσταση 6 ωρών μεταξύ Καρά Χισάρ (Γεσιλχισάρ) και Μισλί (Γεσιλγκιολτσούκ), αλλά επί τού χάρτη η οδική απόσταση είναι 8,7 παρασάγγες (50 χλμ). Όπως σημειώνεται στην εικόνα πάνω, ίσως την εποχή τού Χάμιλτον υπήρχε συντομότερη διαδρομή για άλογα.

Σύνοψη των ευρημάτων

Ο Πίνακας 7.2 συνοψίζει τη σύγκριση ανάμεσα στις ώρες σταθμών αλλαγής και τούς παρασάγγες, για τα 192 τμήματα των ταξιδιών τού Χάμιλτον. Τα ευρήματα είναι ενδιαφέροντα. Στα δύο τρίτα των περιπτώσεων (σε 129 από τα 192 τμήματα ή 67%), η απόλυτη διαφορά μεταξύ τής απόστασης αναφερόμενης σε ώρες σταθμών αλλαγής και τής ίδιας απόστασης μετρημένης σε παρασάγγες είναι δεκαδική («μικρότερη τού 1»), δηλαδή στην πράξη οι δύο μετρήσεις συμπίπτουν.

Πίνακας 7.2: Αναλογίες μεταξύ ωρών σταθμών αλλαγής και παρασαγγών (ο παρασάγγης λαμβάνεται ίσος με 30 ολυμπιακά στάδια, δηλαδή 5,768 χλμ)
Ταξίδι¹	Χιλιόμετρα	Τμήματα ανά ταξίδι	Τμήματα στα οποία η απόλυτη διαφορά⁵ μεταξύ παρασαγγών και «ωρών» είναι
Ταξίδι¹	Χιλιόμετρα	Τμήματα ανά ταξίδι	μικρότερη² του 1	μεταξύ³ 1 και 2	μεγαλύτερη⁴ του 2
Μουδανιά-Σμύρνη	786	21	15 (71%)	5 (24%)	1 (5%)
Τραπεζούς-Γκυουμρί-Τραπεζούς	1.256	24	17 (71%)	5 (21%)	2 (8%)
Τραπεζούς-Σινώπη-Αμάσεια	1.107	30	14 (47%)	5 (16%)	11 (37%)
Αμάσεια-Αφιόν Καραχισάρ	1.042	27	17 (63%)	7 (26%)	3 (11%)
Αφιόν Καραχισάρ-Σμύρνη	833	23	17 (74%)	5 (22%)	1 (4%)
Μουδανιά-Καισάρεια	1.623	37	25 (68%)	9 (24%)	3 (8%)
Καισάρεια-Σμύρνη	1.164	30	24 (80%)	3 (10%)	3 (10%)
Σύνολο	7.811	192	129 (67%)	39 (20%)	24 (13%)

Σημειώσεις στον Πίνακα 7.2:

¹ Τα ταξίδια τού Χάμιλτον, που απεικονίστηκαν στους χάρτες τού παρόντος κεφαλαίου, παρουσιάζονται εδώ με τον ίδιο τρόπο, σύμφωνα με τη χρονολογική τους σειρά: (1) Από την Κωνσταντινούπολη (Μουδανιά) στη Σμύρνη κατά το έτος 1836 (Hamilton, Researches: Ι, 68-154). (2) Από (τη Σμύρνη στην Κωνσταντινούπολη και την Τραπεζούντα με πλοίο και στη συνέχεια από) Τραπεζούντα προς Καρς, Ανί και Γκυουμρί και πίσω στην Τραπεζούντα μέσω Ναρμάν και Ισπίρ κατά το έτος 1836 (Ι, 155-243). (3) Κατά μήκος τής ακτής από την Τραπεζούντα στη Σινώπη και στην ενδοχώρα από τη Σινώπη στην Αμάσεια το έτος 1836 (Ι, 244-373). (4) Από την Αμάσεια στην Άγκυρα και το Αφιόν Καραχισάρ κατά το έτος 1836 (Ι, 374 – 469). (5) Από το Αφιόν Καραχισάρ στη Σμύρνη κατά το έτος 1836 (Ι, 470 – 544). (6) Από την Κωνσταντινούπολη (Μουδανιά) στην Καισάρεια μέσω Κούλα, Αφιόν Καραχισάρ και Ικονίου κατά το έτος 1837 (ΙΙ, 81 – 258). (7) Από την Καισάρεια στη Σμύρνη μέσω Καραμάν κατά το έτος 1837 (II, 259-381).

² Παράδειγμα διαφοράς «μικρότερης τού 1»: Μια απόσταση 6 ωρών σταθμών αλλαγής στον Χάμιλτον υπολογίζεται στον χάρτη ως 6,9 παρασάγγες (40 χλμ). Η διαφορά είναι (6,9-6 =) 0,9. Αυτή η διαφορά είναι μικρότερη από 1 και το αντίστοιχο τμήμα μετράει ως ένα στη στήλη «μικρότερη τού 1» τού πίνακα.

³ Παράδειγμα διαφοράς «μεταξύ 1 και 2»: Μια απόσταση 6 ωρών σταθμών αλλαγής στον Χάμιλτον υπολογίζεται στον χάρτη ως 7,5 παρασάγγες (43 χλμ). Η διαφορά είναι (7,5-6 =) 1,5. Το αντίστοιχο τμήμα μετράει ως ένα στη στήλη «μεταξύ 1 και 2» τού πίνακα.

⁴ Παράδειγμα διαφοράς «μεγαλύτερης τού 2»: Μια απόσταση 6 ωρών σταθμών αλλαγής στον Χάμιλτον υπολογίζεται στον χάρτη ως 8,5 παρασάγγες (49 χλμ). Η διαφορά είναι (8,5-6 =) 2,5. Το αντίστοιχο τμήμα μετράει ως ένα στη στήλη «μεγαλύτερη τού 2» τού πίνακα.

⁵ Αρνητικές τιμές υπάρχουν επίσης στα παραπάνω τρία παραδείγματα, όταν ο αριθμός των παρασαγγών είναι μεγαλύτερος από εκείνον των ωρών σταθμών αλλαγής. Οι αρνητικές τιμές υποδηλώνουν, σε γενικές γραμμές, ότι ο Χάμιλτον χρησιμοποίησε διαδρομή συντομότερη από την υφιστάμενη οδό. Στον Πίνακα 7.2 χρησιμοποιείται η «απόλυτη διαφορά» μεταξύ ωρών σταθμών αλλαγής και παρασαγγών, δηλαδή, δεν υπάρχουν αρνητικές τιμές, οι οποίες συζητούνται παρακάτω, για θετικές και αρνητικές διαφορές με τιμές «μεγαλύτερη τού 2» και «μεταξύ 1 και 2» αντίστοιχα.

Περαιτέρω, σε ένα πέμπτο των περιπτώσεων (39 στις 192 ή 20%), η απόλυτη διαφορά είναι «μεταξύ 1 και 2», ενώ στο ένα δέκατο περίπου των περιπτώσεων (24 στις 192 ή 13%) η διαφορά αυτή είναι «μεγαλύτερη τού 2». Σχεδόν οι μισές από αυτές τις «μεγαλύτερες τού 2» διαφορές (11 από τις 24) προκύπτουν, όπως αναμενόταν, μεταξύ Τραπεζούντας και Αμάσειας. Θυμηθείτε την κακή κατάσταση ή την έλλειψη δρόμων σε τμήματα τής Διαδρομής 3 τού Χάμιλτον. Επιπλέον, μόνο οι μισές από αυτές (13 από τις 24) αφορούν δύσκολους δρόμους. Οι υπόλοιπες σχετίζονται με λόγους που δεν συνεπάγονται διαφορά μεταξύ τής ώρας σταθμών αλλαγής και τού παρασάγγη (λάθος του Χάμιλτον, εξαπάτηση τούμενζιλτζή, διαδρομή συντομότερη από τον υφιστάμενο δρόμο).

Επομένως μόνο 13 από τις 192 περιπτώσεις (ή 7%) αφορούν διαφορές «μεγαλύτερες τού 2» αποδιδόμενες σε δύσκολους δρόμους. Το ίδιο ισχύει για τις «μεταξύ 1 και 2» διαφορές, όπου 16 από τις 39 περιπτώσεις (41%) υποδηλώνουν ότι ο Χάμιλτον χρησιμοποίησε συντομότερη διαδρομή από εκείνη που φαίνεται στους σύγχρονους χάρτες.

Έλεγχος για διαφορετικά «μήκη» παρασάγγη

Τα παραπάνω ευρήματα βασίστηκαν στη σύγκριση μεταξύ τής ώρας σταθμών αλλαγής τού Χάμιλτον από τη μια πλευρά και ενός «κανονικού» παρασάγγη 30 ολυμπιακών σταδίων (5,768 χλμ) από την άλλη, ο οποίος χρησιμοποιήθηκε επειδή είχε υιοθετηθεί με ικανοποιητικά αποτελέσματα στην υποδειγματοποίηση τής χρονολόγησης και των παρασαγγών τής Κύρου Ανάβασης τού Ξενοφώντος σε προηγούμενα κεφάλαια αυτού τού βιβλίου. Όμως θεωρητικά θα ήταν δυνατό κάποιο άλλο «μήκος» παρασάγγη να έδινε καλύτερα αποτελέσματα σε αυτή τη σύγκριση με την ώρα σταθμών αλλαγής. Έγιναν λοιπόν επίσης συγκρίσεις βασισμένες σε παρασάγγη μήκους 4,9 χλμ (όπως είχε προταθεί από τον Μπουσέρ), 5,0, 5,1, 5,2, 5,322 (30 αττικών σταδίων), 5,4, 5,5, 5,6, 5,7, 5,9, 6,0 και 6,1 χλμ. Τα αποτελέσματα συνοψίζονται στον Πίνακα 7.3. Ο παρασάγγης των 5,768 χλμ (30 ολυμπιακών σταδίων) ήταν ο πλησιέστερος προς την ώρα σταθμών αλλαγής τού Χάμιλτον και περαιτέρω έλεγχοι (πέρα από τα όρια των 4,9 και 6,1 χλμ) δεν ήσαν απαραίτητοι.

Πίνακας 7.3: Αναλογίες για εναλλακτικά «μήκη» παρασάγγη
Εναλλακτικά «μήκη» παρασάγγη (σε χλμ) που χρησιμοποιήθηκαν σε συγκρίσεις με την ώρα σταθμών αλλαγής τού Χάμιλτον	Από τα 192 τμήματα των ταξιδιών τού Χάμιλτον (περίπου 7.800 χλμ), τμήματα στα οποία η απόλυτη διαφορά μεταξύ παρασαγγών και ωρών σταθμών αλλαγής είναι
	μικρότερη τού 1	μεταξύ 1 και 2	μεγαλύτερη τού 2
4,9 (Μπουσέρ)	78	69	45
5,0	97	61	34
5,1	94	65	33
5,2	106	55	31
5,322 (30 αττικά στάδια)	114	49	29
5,4	122	43	27
5,5	124	44	24
5,6	128	40	24
5,7	128	42	22
5,768 (30 ολυμπιακά στάδια)	129	39	24
5,9	125	42	25
6,0	125	42	25
6,1	118	46	28

Ερμηνεία των αναλογιών μεταξύ ώρας σταθμών αλλαγής και παρασάγγη

Η μελέτη αποκάλυψε αναλογίες μεταξύ τής ώρας σταθμών αλλαγής αλόγων τού 19^ου αιώνα από τη μια πλευρά και τού παρασάγγη τού Ξενοφώντος από την άλλη, τόσο ως απόσταση που ταξιδεύεται σε μια ώρα, καθώς και ως μονάδα απόστασης ίση με 30 ολυμπιακά στάδια. Οι αναλογίες είναι ισχυρές. Φαίνεται ότι οι έννοιες τής ώρας σταθμών αλλαγής (απόγονου τού περσικού φάρσανγκ) και τού παρασάγγη τού Ξενοφώντος τείνουν να συμπίπτουν.137 Φαίνεται ότι ο παρασάγγης είναι η απόσταση που διανύεται σε μία ώρα. Στις περισσότερες περιπτώσεις κατά μήκος δρόμων, αποτελεί το ισοδύναμο διάνυσης 30 σταδίων. Κατά μήκος δύσκολων δρόμων μειώνεται. Έχει όμως σωστά υποστηριχθεί ότι

«ο Ξενοφών δεν κάνει καμία προσπάθεια να εξηγήσει τον παρασάγγη. Έτσι, αν πραγματικά νόμιζε ότι ήταν μονάδα μέτρησης χρόνου, δεν θα μπορούσε να περιμένει να το καταλάβει αυτό ο αναγνώστης, γιατί η μόνη προηγούμενη εξήγηση σε ελληνική πηγή ήταν εκείνη τού Ηροδότου και ο Ξενοφών δεν θα μπορούσε να βασίζεται στους αναγνώστες του ότι είχαν αποκτήσει μια μη-Ηροδότεια άποψη για το ζήτημα από κάποια άλλη οικεία σε αυτούς πηγή».138

Το εδάφιο στον Ηρόδοτο που περιέχει τη μόνη γνωστή εξήγηση τού παρασάγγη στην ελληνική γλώσσα εμφανίζεται στο πλαίσιο τής περιγραφής του για την περσική βασιλική οδό από τις Σάρδεις στα Σούσα: 139

«Αν η βασιλική οδός έχει μετρηθεί σωστά σε αυτούς τούς παρασάγγες και αν ο παρασάγγης δύναται τριάντα στάδια, όπως αναμφίβολα δύναται…».140

Έχουμε αναφέρει στην αρχή αυτού τού κεφαλαίου, ότι συνήθως το απόσπασμα αυτό θεωρείται ότι σημαίνει ότι ένας παρασάγγης ισούται με τριάντα στάδια. Όμως η ερμηνεία εξαρτάται από το νόημα που αποδίδεται στο ρήμα δύναται. Υπάρχουν τρεις τουλάχιστον διαφορετικές ερμηνείες:

Η πρώτη σχετίζεται με το συνηθέστερο νόημα αυτού τού ρήματος: δύναται σημαίνει “μπορεί”, “έχει την ικανότητα”. Το απαρέμφατο παραλείπεται συνήθως σε αυτή τη σύνταξη. Για παράδειγμα:141 Την ημέρα πριν από εκείνη που είχε οριστεί για την τελευταία ακρόαση των εκπροσώπων, ο Χίλεος, άνδρας τής Τεγέας, ο οποίος από όλους τούς ξένους στη Σπάρτη μπορούσε να κάνει [δυνάμενος] τα περισσότερα [δηλαδή είχε μεγαλύτερη επιρροή], έμαθε από τούς εφόρους όλα όσα έλεγαν στις ομιλίες τους οι Αθηναίοι.142 Επίσης:143 Ο Δίας δίνει και το καλό και το κακό, γιατί δύναται [μπορεί να κάνει] όλα τα πράγματα.144

Σε αυτή την περίπτωση το κείμενο γράφει: «αν ο παρασάγγης μπορεί [να καλύψει, να ταξιδέψει, να κάνει κλπ.] τριάντα στάδια…».

Η δεύτερη ερμηνεία σχετίζεται με τη χρήση τού δύναται προκειμένου να υποδηλώσει τη σημασία, το νόημα μιας λέξης. Για παράδειγμα:145 Όμως η Πυθία είπε ότι είτε βάλεις τον θεό σε δοκιμασία, είτε κάνεις την πράξη, σημαίνει [δύνασθαι] το ίδιο [πράγμα].146 Επίσης:147 Από τούς Έλληνες έξω από τη Σικελία υπήρχαν οι Λακεδαιμόνιοι, οι οποίοι διέθεσαν ένα Σπαρτιάτη για να αναλάβει τη διοίκηση και δύναμη απελευθέρων και ειλώτων. Αυτό σημαίνει [δύναται] ότι οι απελεύθεροι ήσαν πια ελεύθεροι άνθρωποι.148

Σε αυτή την περίπτωση το κείμενο γράφει: «αν ο παρασάγγης θεωρηθεί ότι σημαίνει τριάντα στάδια…».

Η τρίτη σχετίζεται με τη χρήση τού δύναται ως “αντιστοιχεί με”, “ισοδυναμεί με”. Για παράδειγμα:149 Τριακόσιες γενιές ανδρών [δυνέαται] είναι [ισοδύναμες με] δέκα χιλιάδες χρόνια.150 Επίσης:151 Ο σίγλος αξίζει [δύναται] επτάμιση αττικούς οβωλούς.152 Επίσης:153 Λόγια που είναι τόσο καλά [δυνάμενα] όσο πράξεις. 154

Σε αυτή την περίπτωση το κείμενο γράφει: «αν ο παρασάγγης αντιστοιχεί με [ισοδυναμεί με, είναι ίσος με] τριάντα στάδια…».

Κατά συνέπεια δεν είναι βέβαιο ότι σύμφωνα με τον Ηρόδοτο ο παρασάγγης ισούται πάντοτε με τριάντα στάδια. Από την άλλη πλευρά ο Ηρόδοτος σίγουρα πιστεύει ότι στην περσική βασιλική οδό που περιγράφει, κάθε απόσταση τριάντα σταδίων είναι αναμφίβολα δυνατό να διανυθεί σε ένα παρασάγγη, επειδή συνεχίζει (5.53):

… από τις Σάρδεις μέχρι το ονομαζόμενο ανάκτορο τού Μέμνονος [στα Σούσα],155 όντας ο αριθμός των παρασαγγών 450, η απόσταση είναι 13.500 στάδια. Επομένως, αν κανείς ταξιδεύει 150 στάδια κάθε μέρα, χρειάζονται μόλις 90 ημέρες για το ταξίδι.156

Αυτό το μέσο ημερήσιο ταξίδι 150 σταδίων σημαίνει ημερήσιο ταξίδι 5 παρασαγγών (με 30 στάδια ανά παρασάγγη, σύμφωνα με τον Ηρόδοτο σε αυτό το εδάφιο). Είναι δύσκολο να υποθέσουμε ότι ο Ξενοφών δεν γνώριζε αυτή τη μέση ημερήσια διάνυση στον Ηρόδοτο, όταν στις περισσότερες περιπτώσεις στην Κύρου Ανάβαση αναφέρει ημερήσιες πορείες 5 παρασαγγών.

Προτεινόμενη κατανόηση τής χρήσης τού παρασάγγη από τον Ξενοφώντα

Αν ο παρασάγγης τού Ξενοφώντος ήταν η απόσταση που διανυόταν σε μια ώρα, τότε, όπως αποκάλυψε αυτή η μελέτη, το μήκος του ήταν εξ ορισμού μεταβλητό, αλλά σε δρόμους, στις περισσότερες περιπτώσεις, ήταν ίσο με 30 στάδια. Ο ιστορικός τού 6^ου αιώνα Αγαθίας Σχολαστικός αναφέρει (2.21.7-8):157

Όπως νομίζει ο Ηρόδοτος και ο Ξενοφών, ο παρασάγγης είναι τριάντα στάδια, αλλά όπως λένε τώρα οι Ίβηρες [Γεωργιανοί] και οι Πέρσες, είναι μόνο εικοσιένα. Οι Λαζοί έχουν επίσης αυτή τη μονάδα μέτρησης, όμως δεν την ονομάζουν έτσι [παρασάγγη] αλλά «ανάπαυση» [ἀνάπαυλα], νομίζω για προφανείς λόγους: γιατί οι αχθοφόροι τους, όταν διανύουν ένα παρασάγγη, ακουμπούν τα φορτία τους κάτω και σταματούν λίγο για ξεκούραση…158

Μπορούμε να φανταστούμε παρόμοια πρακτική στην Κύρου Ανάβαση τού Ξενοφώντος. Ύστερα από πορεία μιας ώρας (ενός παρασάγγη), ο στρατός (τόσο στην Ανάβαση όσο και στην Κάθοδο) σταματούσε για λίγο για να ξεκουραστεί. Με βάση την καθημερινή πορεία (5 παρασάγγες) και τη διάρκεια των τεσσάρων στάσεων (για παράδειγμα, καθεμιά από μισή μέχρι μία ώρα), βρίσκονταν καθημερινά στον δρόμο για περίπου οκτώ έως εννέα ώρες. Αυτό φαίνεται λογικό: ένα τρίτο τού χρόνου τους στον δρόμο, ένα τρίτο σε ανάπαυση και/ή ύπνο και ένα τρίτο σε ελεύθερο χρόνο, διαβουλεύσεις και προετοιμασίες.

Με αυτή την κατανόηση τού παρασάγγη, ίσως βγάζει νόημα γιατί ο Ξενοφών, σχεδόν πάντοτε στην Κύρου Ανάβαση, αναφέρει ημερήσιες πορείες 5 παρασαγγών. Δεν στρογγύλευε τις αποστάσεις. Ανέφερε χρόνο πορείας με την έννοια τού περσικού φάρσανγκ, απόγονος τού οποίου ήταν η ώρα σταθμών αλλαγής τού 19^ου αιώνα. Όπως φάνηκε εδώ, στις περισσότερες περιπτώσεις ταξιδιών κατά μήκος δρόμων η κατανόηση αυτή δεν τροποποιεί την έκφραση τού παρασάγγη σε μονάδες απόστασης, αρχαίες ή σύγχρονες.

Συμπέρασμα

Ο παρασάγγης, ως μέτρο απόστασης, έχει ομοιότητες με την ώρα σταθμών αλλαγής αλόγων τού 19ου αιώνα στις Έρευνες τού Χάμιλτον, δηλαδή με την απόσταση που καλύπτεται σε μία ώρα από άλογα σταθμών αλλαγής. Αυτό είχε γίνει αντιληπτό πριν από πολύ καιρό, αλλά εδώ αποδείχθηκε από τη σύγκριση των ωρών σταθμών αλλαγής τού Χάμιλτον από τη μία πλευρά με τις πραγματικές χιλιομετρικές αποστάσεις (εκφρασμένες σε παρασάγγες) από την άλλη, επί των 192 τμημάτων αποστάσεων που παρέχει αυτός στην Ανατολία.

Κατανοώντας τον παρασάγγη τού Ξενοφώντος ως πορεία μιας ώρας (η οποία, παρ’ όλα αυτά, συχνά είναι λίγο-πολύ ίση με 30 στάδια), καθίσταται περιττή η ανάγκη να οριστεί ο παρασάγγης ως ακριβές μέτρο απόστασης. Αυτός ο ορισμός ως ακριβές μέτρο δεν είναι συμβατός με την ταυτόχρονη χρήση «κανονικών» και «βραχέων» παρασαγγών από τον Ξενοφώντα στην Κύρου Ανάβαση. Επίσης δεν δικαιολογείται πάντοτε από τα ευρήματα τής σύγκρισης ανάμεσα στις αποστάσεις εκφρασμένες σε ώρες σταθμών αλλαγής αλόγων τού 19ου αιώνα και τις πραγματικές χιλιομετρικές αποστάσεις εκφρασμένες σε παρασάγγες. Αυτή η κατανόηση τού παρασάγγη ως πορεία μιας ώρας δεν είναι ασυμβίβαστη με την εξήγηση που προσφέρεται από τον Ηρόδοτο.

Εισαγωγή στο επόμενο κεφάλαιο

Στο κεφάλαιο 4 δώσαμε μια πρώτη προσέγγιση τής διαδρομής τής Καθόδου των Μυρίων λαμβάνοντας υπόψη τις πρόσθετες ημέρες πορείας και στάθμευσης τού Διόδωρου.

Στο κεφάλαιο 5 δείξαμε ότι αυτές οι πρόσθετες ημέρες κλείνουν τα κενά στη χρονολόγηση τής Κύρου Ανάβασης τού Ξενοφώντος: από τις αναλυτικές πληροφορίες χρόνου στο βιβλίο προκύπτουν οι αθροιστικές, εκείνες δηλαδή που περιλαμβάνονται στις παραγράφους οι οποίες θεωρούνται συνήθως «παρεμβολές».

Στο κεφάλαιο 6 επανεπιβεβαιώσαμε τα παραπάνω συμπεράσματα τού κεφαλαίου 5 στη βάση των διανυθεισών αποστάσεων. Δείξαμε ότι οι πρόσθετες ημέρες πορείας τού Διόδωρου, καθώς και εύλογες παραδοχές για τα τμήματα για τα οποία ο Ξενοφών δεν παρέχει διάνυση σε παρασάγγες, κλείνουν και τα κενά στους παρασάγγες τής Κύρου Ανάβασης τού Ξενοφώντος. Επομένως από όλες τις αναλυτικές πληροφορίες (χρόνου και απόστασης) στο βιβλίο προκύπτουν οι αθροιστικές, εκείνες δηλαδή που περιλαμβάνονται στις παραγράφους οι οποίες θεωρούνται συνήθως «παρεμβολές», αλλά φαίνεται ότι μάλλον δεν ήσαν τέτοιες.

Στο κεφάλαιο 7 επιχειρήσαμε να επαληθεύσουμε την έννοια τού παρασάγγη όπως αυτή χρησιμοποιήθηκε στα προηγούμενα κεφάλαια, δηλαδή ως διάνυση 30 ολυμπιακών σταδίων (5,768 χλμ) επί κυρίων οδών, η οποία μειωνόταν στο μισό περίπου έξω από αυτές.

Στο επόμενο κεφάλαιο θα επιχειρήσουμε να αποδείξουμε την ανακρίβεια μιας ακόμη γενικής παραδοχής, η οποία έχει επί δεκαετίες οδηγήσει σε προτάσεις για τη διαδρομή τής Καθόδου των Μυρίων, οι οποίες αδυνατούν να καταστήσουν συμβατές τις αναλυτικές και τις αθροιστικές πληροφορίες χρόνου και απόστασης που παρέχονται στο βιβλίο. Θα επιχειρήσουμε δηλαδή να αποδείξουμε την ανεδαφικότητα τής πρότασης ότι Ευφράτης τού Ξενοφώντος στην Κάθοδο των Μυρίων ήταν ο Μουράτ (Ανατολικός Ευφράτης) και ότι οι Έλληνες, για να περάσουν το ποτάμι κοντά στις πηγές του, όπως γράφει η Κύρου Ανάβαση, κατευθύνθηκαν στη νοτιοανατολική άκρη τής σημερινής Τουρκίας, ενώ σκοπός τους ήταν να φτάσουν στη θάλασσα στον βορρά.

<-6. Διαδρομή και παρασάγγες

8. Η μετατροπή τού Αρσανία σε Ευφράτη->