[←1]
Το κεφάλαιο προέρχεται από το άρθρο I. K. Paradeisopoulos, “Changing names, fitting views: The conversion of river Arsanias into the Euphrates of Xenophon”, PHILICA.COM (2016) Article number 582.
[←2]
Πρβλ. A. Negev και S. Gibson, Archaeological Encyclopedia of the Holy Land (Νέα Υόρκη 2001) 169. Christopher Woods, “On the Euphrates”, Zeitschrift für Assyriologie und Vorderasiatische Archäologie, 95.1-2 (2005) 7–45.
[←3]
D. Luckenbill, Ancient Records of Assyria and Babylonia, I (Σικάγο, 1927) 219.
[←4]
D. Luckenbill, ό. π., 201, 202, 203 κλπ.
[←5]
Ξενοφών, Κύρου Ανάβασις 3.2.22:
πάντες γὰρ ποταμοί, ἢν καὶ πρόσω τῶν πηγῶν ἄποροι ὦσι, προσιοῦσι πρὸς τὰς πηγὰς διαβατοὶ γίγνονται οὐδὲ τὸ γόνυ βρέχοντες.
[←6]
Ξενοφών, Κύρου Ανάβασις 4.5.2:
ἐντεῦθεν δ᾽ ἐπορεύθησαν … ἐπὶ τὸν Εὐφράτην ποταμόν, καὶ διέβαινον αὐτὸν βρεχόμενοι πρὸς τὸν ὀμφαλόν.
[←7]
Ξενοφών, Κύρου Ανάβασις 4.5.3:
ἐλέγοντο δ᾽ οὐδὲ πηγαὶ πρόσω εἶναι.
[←8]
Ηρόδοτος 1.180. Το κείμενο παρουσιάστηκε στο κεφ. 6 αυτού τού βιβλίου
[←9]
Βλέπε Κεφάλαιο 2: Ο Ξενοφών και η Κύρου Ανάβαση από την αρχαιότητα μέχρι τις ημέρες μας. 2ος π.Χ. αιώνας: Πολύβιος, Ξενοφών και Κάθοδος των Μυρίων.
[←10]
Πολύβιος 9.43 στο W. R. Paton (επιμ.), The Complete Histories of Polybius (2009) 307.
[←11]
Ὁ γὰρ Εὐφράτης τὴν μὲν ἀρχὴν λαμβάνει τῆς συστάσεως ἐξ Ἀρμενίας, διαρρεῖ δὲ [ τὸν ] διὰ Συρίας καὶ τῶν ἑξῆς τόπων ὡς ἐπὶ Βαβυλωνίαν. καὶ δοκεῖ μὲν εἰς τὴν Ἐρυθρὰν ἐμβάλλειν θάλατταν, οὐ μὴν ἔστι γε τοῦτο· ταῖς γὰρ διώρυξι ταῖς ἐπὶ τὴν χώραν ἀγομέναις προεκδαπανᾶται πρὶν ἐκβολὴν εἰς θάλατταν πεποιῆσθαι. διὸ καὶ συμβαίνει τὴν ὑπεναντίαν φύσιν ἔχειν τοῦτον τοῖς πλείστοις τῶν ποταμῶν· τοῖς μὲν γὰρ ἄλλοις αὔξεται τὸ ρεῦμα, καθὼς ἄν πλείους διαφέρωνται τόπους, καὶ μέγιστοι μέν εἰσι κατὰ χειμῶνα, ταπεινότατοι δὲ κατὰ τὴν ἀκμὴν τοῦ θέρους· οὗτος δὲ καὶ πλεῖστος γίνεται τῷ ῥεύματι κατὰ κυνὸς ἐπιτολὴν καὶ μέγιστος ἐν τοῖς κατὰ Συρίαν τόποις, αἰεὶ δὲ προιὼν ἑλάττων· αἴτιον δὲ τούτων ὅτι συμβαίνει τὴν μὲν αὔξησιν οὐκ ἐκ τῆς συρρύσεως τῶν χειμερινῶν ὄμβρων, ἀλλ ‘ ἐκ τῆς ἀνατήξεως τῶν χιόνων < γίνεσθαι >, τὴν δὲ μείωσιν διὰ τὰς ἐκτροπὰς τὰς ἐπὶ τὴν χώραν καὶ τὸν μερισμὸν αὐτοῦ τὸν ἐπὶ τὰς ἀρδεύσεις.
[←12]
Βλέπε Κεφάλαιο 2: Ο Ξενοφών και η Κύρου Ανάβαση από την αρχαιότητα μέχρι τις ημέρες μας. 12ος αιώνας: Ευστάθιος Θεσσαλονίκης και Ξενοφών.
[←13]
Διονύσιος Περιηγητής 976-982 στο G. Bernhard (επιμ.), Geographi Graeci Minores I (Λειψία, 1828), 53-54.
[←14]
Τῆς δὲ πρὸς ἀντολίην ὀρέων άπὸ παιπαλοέντων
Φαίνετ’ ἀπειρεσίου ποταμοῦ ῥόος Εὐφρήταο,
ὅς δ’ ἤτοι πρῶτον μὲν ἀπ’ οὔρεος Ἀρμενίοιο
μακρὸς ἐπὶ νότον εἶσι, πάλιν δ’, ἀγκῶνας ἑλίξας,
ἄντην ἡελίοιο μέσην Βαβυλῶνα περήσας,
Περσίδος εἰς ἁλὸς οἶδμα θοὴν ἀπερεύγεται ἄχνην,
ὑστατίῃς προχοῇσι Τερηδόνος ἐγγὺς ὁδεύων.
[←15]
Πρισκιανός, Periegesis, 903-910, στο N.E. Lemaire (επιμ.), Poet æ Latini Minores IV (Παρίσι, 1825) 381.
[←16]
Cujus ab eoo decurrit limite vastis
Viribus Euphrates, descendens montibus aspris
Armeniae, longusque Noton pertendit, et inde
Ad solem flexus, Babylonis dividit urbem:
Litora deinde ruens perrumpit Persidis undae,
Extrema fluvii sub parte Teredona radens
[←17]
Βλέπε Κεφάλαιο 2: Ο Ξενοφών και η Κύρου Ανάβαση από την αρχαιότητα μέχρι τις ημέρες μας. 12ος αιώνας: Ευστάθιος Θεσσαλονίκης και Ξενοφών.
[←18]
Aubrey Diller, The textual tradition of Strabo’s Geography, με παράρτημα The Manuscripts of Eustathius’ commentary on Dionysius Periegetes (1903, ανατύπ. Άμστερνταμ 1975).
[←19]
Ὅτι πρὸς ἀνατολὰς τῆς Καππαδοκίας ὁ Εὐφράτης ποταμὸς ἀπειρέσιος ἀπὸ τοῦ ̓ Αρμενίου ῥέει ὄρους μακρὸς, ἐπὶ νότον τὰ πρῶτα, εἶτα ἑλίξας ἀγκῶνας πρὸς ἀνατολὰς καὶ μέσην τὴν Βαβυλῶνα περάσας εἰς τὴν Περσίδα θάλασσαν ἀπερεύγεται, παρὰ τὴν Τερηδόνα, πόλιν Περσικὴν, ῥέων διὰ τῆς μεγάλης ̓ Αρμενίας ἕως τῆς μικρᾶς.
[←20]
Βλέπε Κεφάλαιο 2: Ο Ξενοφών και η Κύρου Ανάβαση από την αρχαιότητα μέχρι τις ημέρες μας. 13ος αιώνας: Νικηφόρος Βλεμμύδης, Κύρου Ανάβαση και Κύρος.
[←21]
Τοῦ σοφωτάτου Νικηφόρου τοῦ Βλεμμίδου, Γεωγραφία Συνοπτικὴ στο Karl Müller (επιμ.), Geographi Graeci Minores II (Παρίσι, 1851) 466-467.
[←22]
Ἡ δὲ Ἀρμενία καὶ Μεσοποταμία καὶ Μηδία, ὅλα εἰσὶ τῆς Ἀρμενίας. Φαίνεται δὲ αὕτη πρὸς τὴν ἀνατολήν, ἀπὸ τοῦ μεγάλου ὄρους, τοῦ καλουμένου Ἀρμενίου (Ἀρμένιον δὲ λέγεται τοῦτο, ὅτι οἱ Ἀρμένιοι τοῦτο οἰκοῦσι), ἐξ οὗ καὶ ὁ Εὐφράτης ὁ ποταμὸς ὠνόμασται· ὅστις πορεύεται μακρὸς ἐπὶ τὸν νότον καὶ συστρέφεται κατὰ τοὺς ἀγκῶνας ἐξεναντίας τοῦ ἡλίου. Περάσας δὲ κατὰ τὸ μέσον τὴν Βαβυλῶνα ἀπερεύγεται ἐπὶ τῆς Περσικῆς θαλάσσης ὁδεύων πλησίον τῆς πόλεως τῆς Τερηδόνος· Τερηδὼν δέ ἐστι πόλις Περσικὴ παράλιος.
[←23]
Όπως έχει προταθεί από τούς Boucher, L ’ Anabase (1913), Lehmann-Haupt (1931) και Manfredi, La Strada (1986).
[←24]
Όπως έχει προταθεί από τούς H. Kiepert, Xenophons Anabasis erklärt von F. K. Hertlein mit einer Karte von H. Kiepert (Βερολίνο 1857) και Lendle, Kommentar (1995).
[←25]
ἔστι δὲ καὶ μείζων ὁ Εὐφράτης καὶ πλείω διέξεισι χώραν σκολιῷ τῷ ῥείθρῳ, τὰς πηγὰς ἔχων ἐν τῷ προσβορείῳ μέρει τοῦ Ταύρου, ῥέων δ᾽ ἐπὶ δύσιν διὰ τῆς Ἀρμενίας τῆς μεγάλης καλουμένης μέχρι τῆς μικρᾶς, ἐν δεξιᾷ ἔχων ταύτην ἐν ἀριστερᾷ δὲ τὴν Ἀκιλισηνήν: εἶτ᾽ ἐπιστρέφει πρὸς νότον, συνάπτει δὲ κατὰ τὴν ἐπιστροφὴν τοῖς Καππαδόκων ὁρίοις: δεξιᾷ δὲ ταῦτα ἀφεὶς καὶ τὰ τῶν Κομμαγηνῶν, ἀριστερᾷ δὲ τὴν Ἀκιλισηνὴν καὶ Σωφηνὴν τῆς μεγάλης Ἀρμενίας πρόεισιν ἐπὶ τὴν Συρίαν.
[←26]
τοῦ δὲ Μασίου ὑπέρκειται πρὸς ἕω πολὺ κατὰ τὴν Γορδυηνὴν ὁ Νιφάτης, εἶθ᾽ ὁ Ἄβος, ἀφ᾽ οὗ καὶ ὁ Εὐφράτης ῥεῖ καὶ ὁ Ἀράξης, ὁ μὲν πρὸς δύσιν ὁ δὲ πρὸς ἀνατολάς.
[←27]
Smith, Dictionary: 7.
[←28]
Θα δούμε πιο κάτω αυτή την πρώιμη άποψη τού d’Anville, η οποία επηρέασε τον Rennell.
[←29]
καὶ δὴ καὶ τὸ τελευταῖον εἰς ταύτας κατέφυγε τὰς ἐσχατιὰς τῆς Ποντικῆς βασιλείας ὁ Μιθριδάτης ἐπιόντος Πομπηίου͵ καὶ τῆς Ἀκιλισηνῆς κατὰ Δάστειρα εὔυδρον ὄρος καταλαβόμενος (πλησίον δ᾽ ἦν καὶ ὁ Εὐφράτης ὁ διορίζων τὴν Ἀκιλισηνὴν ἀπὸ τῆς μικρᾶς Ἀρμενίας) διέτριψε τέως ἕως πολιορκούμενος ἠναγκάσθη φυγεῖν διὰ τῶν ὀρῶν εἰς Κολχίδα κἀκεῖθεν εἰς Βόσπορον.
[←30]
Πλίνιος, HN 5.83 στο T. J. Cornell (επιμ.), The Fragments of the Roman Historians, I (Οξφόρδη 2013) 1032-1033.
[←31]
oritur in praefectura Armeniae Maioris Caranitide, ut prodidere ex iis, qui proxime viderunt, Domitius Corbulo, in monte Aga, Licinius Mucianus, sub radicibus montis, quem Capoten appellant, supra Zimaram, initio Pyxurates nominatus.
[←32]
T. J. Cornell (επιμ.), The Fragments of the Roman Historians, ΙΙI (Οξφόρδη 2013) 612-613.
[←33]
R. Syme, Anatolica (Oξφόρδη, 1995) 39.
[←34]
Baumgartner, RE I, 107.
[←35]
J. G. C. Anderson, Handy Classical Map of Asia Minor (Λονδίνο, 1912).
[←36]
RE 10Α. 447, επικαλούμενος το Οδοιπορικό Αντωνίνου 208.5 και τον Πτολεμαίο 15.7.2.
[←37]
Πλίνιος, HN 6.26.
[←38]
…Araxos eodem monte quo Euphrates, VI m. intervallo…
[←39]
Solinus 15 (http://www.thelatinlibrary.com/solinus2a.html).
[←40]
sed Araxes brevibus intervallis ab Euphratis ortu caput tollit ac deinde in Caspium fertur mare.
[←41]
Antonius Westermann (επιμ.), Stephani Byzantii Ἐθνικῶν quae supersunt (Λειψία 1839), 127.
[←42]
ἐλέγοντο αὐτὸς καὶ Ἀράξης ἀδελφοί, ῥέοντες ἐξ ὄρους Ἀρμενίας.
[←43]
Πλίνιος, HN 5.83-84. Βλέπε και Κεφάλαιο 6 αυτού τού βιβλίου.
[←44]
…acceptis fluminibus Lyco, Arsania, Arsano.
[←45]
Πλίνιος, HN 6.128. Βλέπε και Κεφάλαιο 6 αυτού τού βιβλίου.
[←46]
tam vicinum Arsaniae fluere eum in regione Arrhene Claudius Caesar auctor est, ut, cum intumuere, confluant nec tamen misceantur leviorque Arsanias innatet IV m. ferme spatio, mox divisus in Euphraten mergatur.
[←47]
Πλούταρχος, Λούκουλλος 31. Βλέπε και Κεφάλαιο 6 αυτού τού βιβλίου.
[←48]
ἐπὶ ταύτην τοῦ Λουκούλλου βαδίζοντος οὐκ ἠνέσχετο Τιγράνης, ἀλλὰ τὴν δύναμιν ἀναλαβὼν ἡμέρᾳ τετάρτῃ παρεστρατοπέδευσε τοῖς Ῥωμαίοις, ἐν μέσῳ λαβὼν τὸν Ἀρσανίαν ποταμόν, ὃν ἐξ ἀνάγκης διαβατέον ἦν τοῖς Ῥωμαίοις τὴν ἐπ᾽ Ἀρταξάτων πορευομένοις.
[←49]
Πλούταρχος, Πομπήιος, 32. Βλέπε και Κεφάλαιο 6 αυτού τού βιβλίου.
[←50]
εἶτα μέντοι περὶ τὸν Εὐφράτην καταλαβὼν αὐτὸν ὁ Πομπήϊος παρεστρατοπέδευσε: καὶ δεδιὼς μὴ φθάσῃ περάσας τὸν Εὐφράτην, ἐκ μέσων νυκτῶν ἐπῆγεν ὡπλισμένην τὴν στρατιάν….
[←51]
Αππιανός, Μιθριδάτεια 101.
[←52]
Χωτηνή: Κατά τον Tomaschek, RE III,2 (1899) 2445, πρόκειται για παραμόρφωση είτε τού Ταοχηνή (η περιοχή των Ταόχων) ή τού Χορζηνή (η περιοχή τού Καρς).
[←53]
φέρων δ’ ἐς ἑξακισχίλια τάλαντα ἐπὶ τὰς τοῦ Εὐφράτου πηγὰς ἠπείγετο ὡς ἐκεῖθεν ἐς Κόλχους περάσων. δρόμῳ δ᾽ ἀπαύστῳ χρώμενος τὸν μὲν Εὐφράτην ὑπερῆλθεν ἡμέρᾳ μάλιστα τετάρτῃ, τρισὶ δ᾽ ἄλλαις καθιστάμενος καὶ ὁπλίζων τοὺς συνόντας ἢ προσιόντας ἐς τὴν Χωτηνὴν Ἀρμενίαν ἐνέβαλεν, ἔνθα Χωτηνοὺς μὲν καὶ Ἴβηρας, κωλύοντας αὐτὸν βέλεσι καὶ σφενδόναις, ἐλαύνων διῆλθεν ἐπὶ τὸν Ἄψαρον ποταμόν.
[←54]
Tacitus, Annales 15.15.
[←55]
Interim flumini Arsaniae (is castra praefluebat) pontem imposuit, specie sibi illud iter expedientis…
[←56]
Πτολεμαίος, Γεωγραφική Ὑφήγησις 5.13.6.
[←57]
Πρβλ. Rennell, Illustrations: 221.
[←58]
Ποταμοὶ δὲ διαῤῥέουσι τὴν χώραν ὅ τε Ἀράξης … καὶ τοῦ Εὐφράτου ποταμοῦ τὸ ἀπὸ τῆς εἰρημένης πρὸς ἀνατολὰς ἐπιστροφῆς μέρος μέχρι τῶν πηγῶν …
[←59]
Πτολεμαίος, Γεωγραφική Ὑφήγησις 5.6.1.
[←60]
ἀπὸ δὲ ἀνατολῶν Ἀρμενίᾳ Μεγάλῃ παρὰ μὲν τὸν Εὐφράτην ἀπὸ τοῦ εἰρημένου τμήματος τοῦ Ἀμανοῦ ὄρους μἐχρι τῆς ἀρκτικωτάτης αὐτοῦ πρὸς ἀνατολὰς ἐπιστροφῆς …
[←61]
K. F. A. Nobbe, Claudii Ptolemaei Geographia II (Λειψία 1845), 50. Βλέπε και κεφάλαιο 6.
[←62]
La Cosmographie de Claude Ptolem é e. Λατινικό χειρόγραφο χρονολογούμενο μεταξύ 1401 και 1500. Bibliothèque-médiathèque de Nancy, ms. 354 (στο bmn-renaissance.nancy.fr). Ο Χάρτης 8.1 είναι στο φύλλο 193 τού χειρογράφου, ο Χάρτης 8.2 στο φύλλο 197 και το λατινικό κείμενο με τα βουνα στη θέση τού Αρσανία (Sunt et alii montes…) στο φύλλο 101.
[←63]
Πτολεμαίος, Γεωγραφική Ὑφήγησις 5.6.8: …ὁ Μέλας καλούμενος ποταμός ῥέων συμβάλλει τῷ Εὐφράτῃ ποταμῷ.
[←64]
Barrington Atlas 64 E3, με βάση τον T. B. Mitford, “Cappadocia and Armenia Minor: historical setting of the Limes“, ANRW II 7.2 (1980), 1161-1228, στη σελ. 1185.
[←65]
K. F. A. Nobbe, Claudii Ptolemaei Geographia II (Λειψία 1845), 50. Βλέπε και κεφάλαιο 6.
[←66]
Stevenson, The Geography by Claudius Ptolemy: 124.
[←67]
Diller A., “A review of Stevenson’s Ptolemy”, Isis 22 (1935) 533–539.
[←68]
Κριτική επισκόπηση τού Johannes Engels στο Aestimatio 8 (2011) 101–109, στη σελ. 103.
[←69]
A. Stückelberger and G. Graßhoff, Ptolemaios Handbuch der Geographie, II (Βέρνη 2006) 458.
[←70]
ἔστι δὲ καὶ ἑτέρα ἀξιολογωτέρα ἀπὸ τοῦ Εὐφράτου ποταμοῦ ἐκτροπή, ἧς τὸ μὲν συνάπτον τῷ Εὐφράτῃ ποταμῷ πέρας ἐπέχει μοίρας οα∠′ μ∠′ τὸ δὲ κατὰ τὰς πηγὰς πέρας οζ′ μα′.
[←71]
Leo Bagrow, R. A. Skelton, History of cartography2 (Λονδίνο, 2010), 37-38.
[←72]
Από την Tabula Peutingeriana, στο peutinger.atlantides.org.
[←73]
Πρβλ. R. Talbert, Rome’s World. The Peutinger Map Reconsidered (Κέιμπριτζ 2010). M. Rathmann, “The Tabula Peutingeriana in the mirror of ancient cartography: Aspects of a reappraisal”, στο K. Geus & M. Rathmann (επιμ.), The Survey of Oikumene. TOPOI Berlin Studies of the Ancient World, 14 (Βερολίνο 2013) 203-222.
[←74]
Διάφοροι σύγχρονοι ερευνητές δεν συμφωνούν για τον αιώνα στον οποίο έζησε ο Μόβσες Χορενάτσι. Έτσι είναι ασφαλέστερο να βάλουμε ερωτηματικό μετά τον 5ο μ.Χ. αιώνα.
[←75]
Η Αρμενική Γεωγραφία (Ašxarhac‘oyc‘) κάποτε αποδιδόμενη στον Μόβσες Χορενάτσι, τώρα θεωρείται πιθανότερο ότι γράφηκε από τον Ανανία Σιρακάτσι (Anania Širakac‘i).
[←76]
Αλβανία τής αρχαιότητας είναι το σημερινό Αζερμπαϊτζάν και Ιβηρία η σημερινή Γεωργία.
[←77]
Géographie attribuée a Moyse de Khoren, στο Antoine-Jean Saint-Martin, Mémoires historiques et géographiques sur l’Arménie, II (Παρίσι, 1818), 319-377.
[←78]
Moïse de Khorène, Histoire d’Arménie, II (Παρίσι, 1841), 159. Saint-Martin, Mémoires: I, 42.
[←79]
Προκόπιος, Περὶ κτισμάτων 3.5.1.
[←80]
Ταῦτα μὲν οὖν ἐν Ἀρμενίᾳ, ἣ ἔστιν ἐν δεξιᾷ Εὐφράτου ποταμοῦ, εἰργάσατο· ὅσα δέ οἱ ἐν Ἀρμενίᾳ τῇ μεγάλῃ πεποίηται, ἐρῶν ἔρχομαι. Ἡνίκα Θεοδόσιος ὁ Ῥωμαίων βασιλεὺς τὴν Ἀρσάκου ἐπικράτειαν ἔσχεν, ᾗπέρ μοι ἔναγχος δεδιήγηται, φρούριον ἐπί τινος τῶν λόφων ᾠκοδομήσατο τοῖς προσιοῦσιν εὐάλωτον, ὃ δὴ Θεοδοσιούπολιν ἐπωνόμασε.
[←81]
Προκόπιος, Ὑπὲρ τῶν Πολέμων 1.17.21.
[←82]
Ἔκ τε γὰρ τῶν ἐν Ταύροις Ἀρμενίων καὶ χώρας τῆς Κελεσηνῆς ποταμὸς Εὐφράτης ἐν δεξιᾷ ῥέων γῆν τε πολλὴν περιβάλλεται καὶ ποταμῶν οἱ ἄλλων τε ἀναμιγνυμένων καὶ αὐτοῦ Ἀρσίνου, ὃς δὴ ἐκ τῶν Περσαρμενίων καλουμένων πολὺς φέρεται, μέγας τε, ὡς τὸ εἰκὸς, γεγενημένος ἐς τοὺς πάλαι μὲν Λευκοσύρους, νῦν δὲ Ἀρμενίους μικροὺς καλουμένους χωρεῖ …
[←83]
Γένεσις 2.10-14. Πρβλ. Ευσέβιο στο Lagarde, Onomastica Sacra (Γκέττινγκεν 1870) 252: Εὐφράτης. ποταμὸς Μεσοποταμίας ἐκ παραδείσου προϊών.
[←84]
Ποταμὸς δὲ ἐκπορεύεται ἐξ Ἐδὲμ ποτίζειν τὸν παράδεισον· ἐκεῖθεν ἀφορίζεται εἰς τέσσαρας ἀρχάς. ὄνομα τῷ ἑνὶ Φισῶν· οὗτος ὁ κυκλῶν πᾶσαν τὴν γῆν Εὐιλάτ, ἐκεῖ οὗ ἐστι τὸ χρυσίον· τὸ δὲ χρυσίον τῆς γῆς ἐκείνης καλόν· καὶ ἐκεῖ ἐστιν ὁ ἄνθραξ καὶ ὁ λίθος ὁ πράσινος. καὶ ὄνομα τῷ ποταμῷ τῷ δευτέρῳ Γεῶν· οὗτος ὁ κυκλῶν πᾶσαν τὴν γῆν Αἰθιοπίας. καὶ ὁ ποταμὸς ὁ τρίτος Τίγρις· οὗτος ὁ προπορευόμενος κατέναντι Ἀσσυρίων. ὁ δὲ ποταμὸς ὁ τέταρτος Εὐφράτης.
[←85]
Notice sur les quatre fleuves du Paradis et sur quarante-deux autres fleuves grandes et célèbres. Saint-Martin, Mémoires: II, 398-400.
[←86]
The Epic Histories Attributed to Pawstos Buzand. Μετάφραση και σχολιασμός από Nina G. Garsoian (Κέιμπριτζ Μασσ., 1989).
[←87]
Pawstos Buzand, Epic Histories, 3.4, 4.14, 5.3, 5.4, 5.43, 6.16.
[←88]
Saint-Martin, Mémoires: I, 51. Pawstos Buzand, Epic Histories, 4.14.
[←89]
Nina G. Garsoian, “The Early-Mediaeval Armenian City: An Alien Element?” στο Church and Culture in Early Medieval Armenia (Λονδίνο, 1999), 67-83, στη σελ. 72.
[←90]
Βλέπε E. Guidoboni, G. Traina, “A new catalogue of earthquakes in the historical Armenian area from antiquity to the 12th century”, Annals of Geophysics, 38.1 (1995) 85-147, στις σελ. 112-113.
[←91]
Nina G. Garsoian, “The Early-Mediaeval Armenian City”: 73.
[←92]
Moïse de Khorène, Histoire d’Arménie: I, 237.
[←93]
The Primary History of Armenia, Κεφάλαιο 1, στο παρελθόν στο rbedrosian.com, τώρα στο attalus.org/Armenian.
[←94]
Manandian, Trade and Cities: 82-84.
[←95]
Saint-Martin, Mémoires: I, 51.
[←96]
Manandian, Trade and Cities: 83-84.
[←97]
Tübinger Atlas des Vorderen Orients, B VI 14: Armenien und Georgien. Christentum und Territorialentwicklung vom 4. bis 7. Jahrhundert, επιμ. R. H. Hewsen και Ch. Bandomer (Βισμπάντεν, 1987).
[←98]
Σήμερα Γκιουνγκιορσούν. Βλέπε Index Anatolicus, Güngörsün köy – Adaklı – Bingöl.
[←99]
E. Bekker (επιμ.), Theophanes Continuatus (Οἱ μετὰ Θεοφάνην) 5.40 (CSHB, Βόννη 1838) 269.
[←100]
Ἐντεῦθεν ἄρας ὁ βασιλεὺς μετὰ παντὸς στρατοῦ τὴν ὡς ἐπὶ Μελιτηνὴν ἀπάγουσαν διῄει ὁδόν. πρὸς δὲ ταῖς ὄχθαις τοῦ Εὐφράτου γενόμενος, ὡς εἶδεν αὐτὸν ὥρᾳ θέρους πλημμυροῦντα καὶ πελαγίζοντα, τὸ δὲ προσκαθῆσθαι τῇ διαβάσει καὶ ταπεινὸν προσμένειν γενέσθαι τὸν ποταμὸν ἀγεννὲς ἐνόμισε καὶ ἀνάξιον τῆς περὶ αὐτὸν δυνάμεως, γεφύρᾳ τοῦτον ἔγνω διαλαβεῖν, τὰ πάντα πρός τὸ ἔργον σπουδῇ ηὐτρεπίζετο. θέλων δὲ τὸν κόπον παραμυθεῖσθαι τῶν οἰκείων στρατιωτῶν καὶ τοὺς πόνους ῥᾳδίως ὑποφέρειν πεῖσαι, ἅμα δὲ καὶ ἑαυτὸν ἐν τοῖς ἑκουσίοις ἀποτρύχειν πόνοις, ἵνα εἰ καὶ ἀκούσιος πολλάκις συμβῇ, μὴ ξενοπαθῇ μηδέ ἀήθης εὑρίσκοιτο, συνεφήπτετο τοῦ ἔργου τοῖς στρατιώταις καὶ μάλα προθύμως, καὶ τὰ μείζονα βάρη τοῖς οἰκείοις αἵρων ὤμοις πρὸς τὴν γέφυραν διεκόμιζεν. εἶδεν ἄν τις τότε ἰσομέγεθες βάρος οὗπερ ὁ βασιλεὺς ῥαδίως ἐβάσταζε, τρεῖς τῶν στρατιωτῶν ὁμοῦ μόλις διακομίζοντας.
[←101]
οὕτω δὲ τὸν Εὐφράτην περαιωθεὶς τὸ φρούριον εὐθὺς ὅ Ῥαψάκιον λέγεται ἐξεπόρθησεν. ἰδίᾳ δὲ τοὺς Χάλδους καὶ Κολωνιάτας τὴν μεταξὺ χώραν Εὐφράτου καὶ Ἀρσίνου κελεύσας καταδραμεῖν, λείας πολλῆς καὶ ἀνδραπόδων δι ’ αὐτῶν ἐκυρίευσεν καὶ τὰ φρούρια τὸ τε Κουρτικίου καὶ τὸ Χαχὸν καὶ τὸ Ἄμερ καὶ τὸ Μουρινὶξ καλούμενον καὶ τὸ Ἄβδελα ἐξεπόρθησεν. αὐτὸς δὲ τῇ Μελιτηνῇ προσβαλών, εὐανδρούσῃ τότε καὶ πλῆθος ἐχούσῃ βαρβάρων συχνόν, οἵ πρὸ τῆς πόλεως μετὰ βαρβαρικῶν ἀλαλαγμῶν καὶ φρυαγμάτων ἀπήντων αὐτῶ, τὴν οἰκείαν ἀρετὴν ἐπεδείξατο, ὡς μὴ μόνον τοὺς ὑπ ’ αὐτὸν ἀλλὰ καὶ τοὺς πολεμίους περιφανῶς ἐκπλαγῆναι τὴν ἀνδρίαν αὐτοῦ καὶ εὐχέρειαν.
[←102]
James Howard-Johnston, East Rome, Sasanian Persia and the End of Antiquity (Όλντερσοτ 2006), 251.
[←103]
Ο Ιμπν Σεραπίων, που ήταν ίσως περσικής καταγωγής, έγραψε έργο μαθηματικής γεωγραφίας, το Kitāb ̒Ajā’ib al-aqālīm al-sab̒a [Βιβλίο των Θαυμάτων των Επτά Κλιμάτων]. Πρβλ. C. E. Bosworth & M. S. Asimov, History of civilizations of Central Asia, IV (Δελχί 2003), 217.
[←104]
Κατά τον Guy Le Strange, The Lands of the Eastern Caliphate (Κέιμπριτζ 1905), το όνομα γράφεται Afradkhis από τον Μασούντι. Βλέπουμε στην επόμενη σελίδα ότι στη γαλλική μετάφραση τού Μασούντι το βουνό ονομάζεται Afradohos και ότι ο Golius, Notae in Alfergan (Άμστερνταμ 1669), 247, το ονομάζει Fredaches.
[←105]
Gamax ή Gamaxa στον Index Anatolicus – Kemah – Erzincan.
[←106]
Guy Le Strange, “Description of Mesopotamia and Baghdad, written about the year 900 a.d. by Ibn Serapion”, The Journal of the Royal Asiatic Society (Λονδίνο 1895) 1-76, εδώ σελ. 46-47.
[←107]
Η Ταρωνῖτις στον Στράβωνα 11.14.5. Η επαρχία Μους τής Τουρκίας.
[←108]
Xısnu’l-Ziyâd στον Index Anatolicus – Harput – Elazığ.
[←109]
Guy Le Strange, “Description of Mesopotamia”: 54.
[←110]
Αλή ιμπν αλ Χουσαΐν ιμπν Αλή αλ Μασούντι, περ. 896–956.
[←111]
Maçoudi, Les Praires d’or, I (Παρίσι 1861), 214.
[←112]
Ο J. Williams, Two Essays on the Geography of Ancient Asia (Λονδίνο 1829) 291, γράφει ότι «το Καλίκαλα, όπως αποδείχθηκε από τον Golius [για τον οποίο βλέπε πιο κάτω σε αυτό το κεφάλαιο], είναι το Ερζερούμ, ο μεγάλος προμαχώνας τού Αζερμπαϊτζάν και τής Αρμενίας την εποχή τού Ιντρίσι». Πρβλ. πιο κάτω το κείμενο και τον χάρτη τού Ιντρίσι.
[←113]
Fredaches στο Golius, Notae in Alfergan (Άμστερνταμ 1669) 247.
[←114]
Άμπου Ουμπάϊντ Αμπντάλα ιμπν Αμπνταλαζίζ ιμπν Μουχάμαντ ιμπν Αγιούμπ ιμπν Αμρ αλ Μπάκρι, περ. 1014–1094.
[←115]
Guy Le Strange, “Description of Mesopotamia”: 56.
[←116]
Άμπου Αμπντάλα Μουχάμαντ αλ Ιντρίσι αλ Κουρτούμπι αλ Χασάνι αλ Σάμπτι, 1100–1166.
[←117]
Géographie d’Édrisi, II (Παρίσι 1840), 137. Πρβλ. J. Williams, Two Essays on the Geography of Ancient Asia (Λονδίνο 1829) 291.
[←118]
Géographie d’Édrisi: II, 314.
[←119]
Γιακούτ ιμπν Αμπντουλάχ αλ Ρούμι αλ Χαμάουϊ, 1179–1229.
[←120]
Mu’jam ul-Buldān.
[←121]
Guy Le Strange, Collected Works, I (Κρόιντον 2014) 115.
[←122]
Άμπου αλ Φίντα ή Άμπου αλ Φίντα Ισμαήλ Ιμπν Αλή Ιμπν Μαχμούντ αλ Μαλίκ αλ Μουαγιάντ ιμάντ Αντίν, 1273-1331.
[←123]
Géographie d’Aboulféda, II (Παρίσι 1848) 64-66.
[←124]
Ρούμκαλε (Rumkale), ισχυρό φρούριο επί τού Ευφράτη, 50 χλμ δυτικά τής Σανλιούρφα.
[←125]
Τώρα στη Βρετανική Βιβλιοθήκη (στο prints.bl.uk).
[←126]
Martin Waldseemüller, Tabula Prima Asie, ένας από τα 27 ξυλόγλυπτους χάρτες του, που εικονογραφούν την εκτύπωση Στρασβούργου 1513 τής Γεωγραφίας τού Πτολεμαίου (στο zvab.com).
[←127]
Giacomo Gastaldi, Il Vero Disegno della Natolia, et Carmania, con gli confine della Soria, Romania &c. dell’ Arcipelago di Giacomo Gastaldo cosmografo Venetiis MDLXX (στο raremaps.com).
[←128]
Abraham Ortelius, Natoliae, Qvae Olim Asia Minor, Nova Descriptio. Antwerp, Platin 1572/73 στο abebooks.com.
[←129]
Sonja Brentjes, “Patchwork: The Norm of Mapmaking Practices for Western Asia in Catholic and Protestant Europe as well as in Istanbul between 1550 and 1750?” στο Feza Günergun και Dhruv Raina (επιμ.), Science between Europe and Asia: Historical Studies on the Transmission, Adoption, and Adaptation of Knowledge (Ντόρντρεχτ, 2011) 77-102, εδώ στη σελ. 93.
[←130]
Ακόμη και στους επόμενους αιώνες πίστευαν ότι ο Μπινγκιόλ Σου (που είναι παραπόταμος τού Αράξη) ήταν παραπόταμος τού Ευφράτη (Φρατ, Καρασού). Βλέπε πιο κάτω σε αυτό το κεφάλαιο.
[←131]
Jodocus Hondius, Natoliae sive Asia minor. Εθνική Βιβλιοθήκη Γαλλίας (στο gallica.bnf.fr).
[←132]
Gerard Mercator, Natolia sive Asia Minor (στο bergbook.com).
[←133]
Joan Blaeu, Natolia quae Olim Asia Minor (στο biblio.com).
[←134]
Michel Servet (1535), Asiae Tabula III: Colchis, Iberia, Albania, Armenia major. Εθνική Βιβλιοθήκη Γαλλίας. Οn-line στο gallica.bnf.fr.
[←135]
Gerardus Mercator (1579), Tabula Asiae III (raremaps.com).
[←136]
Nicolas Sanson (1655) Armenia maior, Colchis, Iberia, Albania / ex conatibus geograph. Εθνική Βιβλιοθήκη Γαλλίας (gallica.bnf.fr).
[←137]
Christopher Weigel (1720), Armenia Vtraque, in Scena Historiarum Orientalis Quinti Seculi (geographicus.com).
[←138]
Henri Liébaux (1729), Carte de la Colchide, de l’Ibérie, de l’Albanie et des pays circonvoisins. Εθνική Βιβλιοθήκη Γαλλίας (gallica.bnf.fr).
[←139]
Willibald Pirckheimer (μετάφρ.) και άλλοι, Claudii Ptolemaei Alexandrini Geographicae enarrationis libri octo, Οfficina Melchioris et Gasparis Trechsel fratrum, (Lugduni [Λυών], MDXXXV [1535]), σελ. 93.
[←140]
Sunt et alii montes memoratu digni, a diuertigio Euphratis fluminis. Finis autem, qui Euphrati coniungitur, gradus habet 71 ½ 40 ½. Finis uero, qui iuxta ipsius est fontes, 77 41.
[←141]
Muhammedis, filii Ketiri Ferganensis, qui vulgo Alfraganus dicitur, elementa astronomica Arabice et Latine, Opera Jacobi Golii (Άμστερνταμ, 1669). Αναφέρεται συνήθως ως Notae in Alfergan.
[←142]
Notae in Alfergan, 249.
[←143]
Williams, Two Essays: 291.
[←144]
Gihan Numa Geographia Orientalis, ex Turcico in Latinum versa a Matthias Norberg (Londini Gothorum, 1818).
[←145]
…typisque, et quidem curante Ibrahim Efendi, anno Hegirae 1145, pag. 698 in folio Constantinopoli id vulgatum.
[←146]
Gihan Numa Geographia Orientalis: I, 629-630.
[←147]
Εφεξής ονομάζουμε «μικρό» Καρασού το τοπικό ποτάμι τής Μους, για να το ξεχωρίζουμε από τον Καρασού (Φρατ, Ευφράτη) που πηγάζει από την περιοχή τού Ερζερούμ.
[←148]
Οι Ρεσβάν (Reşwan) είναι φυλή τού δυτικού Κουρδιστάν, που κατοικεί ως επί το πλείστον στις επαρχίες Αντιγιαμάν, Γκαζιαντέπ, Καραμανμαράς και Μαλάτειας (όπως εδώ) στην Τουρκία.
[←149]
Sinclair 1989: I, 96: «Το Ερζερούμ ήταν γνωστό στους Άραβες ως Καλίκαλα».
[←150]
Στο Gihan Numa: II, 413 ο Χατζή Χαλίφα αναφέρει τον ποταμό Κιρκ Γκεττζίντ καθ’ οδόν από Σίβας (Σεβάστεια) προς Μαλάτεια, νότια τού Αλατζαχάν. Είναι ο ποταμός Τόχμα, ο Μέλας των αρχαίων. Βλέπε επόμενη υποσημείωση.
[←151]
Σύμφωνα με τον d’Anville, L’Euphrate et le Tigre (Παρίσι 1779) 5, καθώς ο Ευφράτης «βγαίνει από τη Μελιτηνή … και αμέσως κάτω από τη συμβολή τού Μέλανα [Μαύρου στα ελληνικά], ο οποίος διατηρεί το όνομά του ως Καρασού [ο ποταμός Τόχμα] στην τουρκική γλώσσα, ένα πολύ στενό πέρασμα, που έχει ανοίξει ο ποταμός, ονομάζεται πέρασμα Νουσάρ στο χειρόγραφο Γεωγραφίας που έχει μεταφραστεί από τα τουρκικά στα γαλλικά». Έτσι ο d’Anville γνώριζε και είχε χρησιμοποιήσει το χειρόγραφο τού Χατζή Χαλίφα, επειδή στη λατινική του μετάφραση (Gihan Numa Geographia Orientalis: II, 19) διαβάζουμε: «Αλλά απέναντι από το πέρασμα τού Ευφράτη, που ονομάζεται Νουσάρ, μεταξύ των δύο πλευρών, είναι η περιοχή που ονομάζεται Σίβερεκ».
[←152]
Ράκκα (Raqqa), το αρχαίο Νικηφόριον, 450 χλμ βορειοανατολικά τής Δαμασκού.
[←153]
Ο Αράξης τού Ξενοφώντος (1.4.19) αλλά Ἀβόρρας τού Στράβωνος και Χαβώρας τού Πτολεμαίου.
[←154]
H Ντέιρ εζ-Ζορ (Deir ez-Zor) τής Συρίας, 450 χλμ βορειοανατολικά τής Δαμασκού.
[←155]
H Ράχμπα (Al-Rahba), που προφέρεται και Ραχάμπα (Raḥabah), μεσαιωνικό αραβικό φρούριο στη Συρία, κοντά στην πόλη Μαγιαντίν (Mayadin) και 42 χλμ νοτιοανατολικά τής Ντέιρ εζ-Ζορ (Deir ez-Zor).
[←156]
Μάκαν (Mahkan) στη Συρία, 10 χλμ νότια τής πόλης Μαγιαντίν (Mayadin).
[←157]
Ίσως το ιρακινό Αλ Καΐμ (Al-Qa’im) κοντά στα σύνορα τής Συρίας.
[←158]
Άνα (Anah ή Ana), πόλη τού Ιράκ επί τού Ευφράτη, πριν την προς νότο καμπή τού ποταμού προς Χιτ (Hit).
[←159]
Χάντιθα (Haditha), πόλη στο δυτικό Ιράκ, 240 περίπου χλμ βορειοδυτικά τής Βαγδάτης.
[←160]
Κάρμπαλα (Karbala) ή Κέρμπαλα (Kerbala), πόλη στο κεντρικό Ιράκ, 100 χλμ νοτιοδυτικά τής Βαγδάτης.
[←161]
Χίλλαχ (Hillah), πόλη στο κεντρικό Ιράκ επί τού κλάδου Χίλλα τού Ευφράτη, 100 χλμ νότια τής Βαγδάτης.
[←162]
Gihan Numa Geographia Orientalis: II, 75-76: «Όμως η Ρουμάχια ποτίζεται όχι μόνο από τον ομώνυμο ποταμό, αλλ’ επίσης και από άλλον που ονομάζεται Σάχι, όπου και οι δύο, περνώντας από την περιοχή κάτω από τη Χάλλα, διασχίζουν αυτή τη Ρουμάχια».
[←163]
Σαμάβα (Samawah) ή Ας-Σαμάβα (As-Samawah), πόλη τού Ιράκ 280 χλμ νοτιοανατολικά τής Βαγδάτης.
[←164]
Gihan Numa Geographia Orientalis: II, 70: «Το χωριό Γκεβαζέρ, που βρίσκεται στη συμβολή τού Τίγρη και τού Ευφράτη, αξιοσέβαστος τόπος που μπορεί να παρατάξει 200 Πέρσες».
[←165]
Gihan Numa Geographia Orientalis: II, 51: «Το χωριό Γκέντιντα, φτιαγμένο προφανώς ως προστασία τού θαλάσσιου κόλπου».
[←166]
Πρβλ. Μόβσες Χορενάτσι πιο πάνω σε αυτό το κεφάλαιο.
[←167]
Ο χάρτης από έκδοση τού Ibrahim Müteferrika (1729) υπάρχει στο διαδίκτυο: alamy.com/stock-photo-region-of-bahrain-part-of-the-iran-on-a-1729-ibrahim-muteferrika-map-171325695.html.
[←168]
Η ασαφής εδώ μετάφραση τού πρωτοτύπου στα αγγλικά εννοεί μάλλον ότι μετά τη συμβολή ο Μουράτ παίρνει το όνομα τού Ευφράτη. Διαφορετική ερμηνεία δεν δικαιολογείται από το κείμενο που προηγείται και ακολουθεί. Επίσης κανένας δεν αναφέρει ποτέ ως Μουράτ το ενωμένο ρεύμα μετά τη συμβολή.
[←169]
Cisr-i Bombuç‘a στο οθωμανικό κείμενο (Evliya Çelebi, S eyahatnamesi, II. Kitap).
[←170]
Μπαλίς (Balis), η αρχαία Βαρβαλισσός.
[←171]
Το Καλάτ Τζαμπάρ (Qal’at Ja’bar), κάστρο που βρίσκεται σήμερα στην αριστερή όχθη τής τεχνητής λίνης Άσαντ, δυτικά τής Ράκκα στη Συρία.
[←172]
Το ρωμαϊκό Κιρκέσιον (Circesium), η αραβική Καρκισίγια (al-Qarqisiya), η σημερινή Μπουσάιρα (Al-Busayrah) τής Ανατολικής Συρίας, στη συμβολή των ποταμών Ευφράτη και Χαμπούρ.
[←173]
Η Ανμπάρ (Anbar) ήταν αρχαία και μεσαιωνική πόλη στο κεντρικό Ιράκ. Τα ερείπιά της βρίσκονται κοντά στη σύγχρονη Φαλούτζα (Fallujah), 60 χλμ δυτικά τής Βαγδάτης.
[←174]
Τη Χίλλαχ (Hillah), βλέπε πιο πάνω υποσημείωση.
[←175]
Κούφα (Kufa), πόλη τού Ιράκ, περίπου 170 χλμ νότια τής Βαγδάτης.
[←176]
Κούρνα (Al-Qurnah ή Qurna), πόλη τού νοτίου Ιράκ, 74 περίπου χλμ βορειοδυτικά τής Βασόρας.
[←177]
Terğil, σήμερα Hazro (K. Schwarz, Osmanische Sultansurkunden, Στουτγκάρδη 1967, 121).
[←178]
Σήμερα Σιλβάν (Silvan), στο παρελθόν Μιγιαφαρκίν (Mîyafarqîn) [αρμ.] και Μαρτυρόπολις.
[←179]
Πρβλ. πιο πάνω την αναφορά τού Χατζή Χαλίφα για εκείνους που πλένονται στις πηγές τού Ευφράτη.
[←180]
Narrative of Travels in Europe, Asia, and Africa in the Seventeenth Century by Evliya Efendi, μετάφραση στα αγγλικά από Joseph Von Hammer (Λονδίνο 1850) II, 110.
[←181]
Pierre Duval, Tabula itineris Decies Mille Graecorum sub Cyro contra fratrem suum Artaxerxem regem Persarum. Εθνική Βιβλιοθήκη Γαλλίας (gallica.bnf.fr).
[←182]
Pierre Duval, La géographie universelle (Παρίσι 1676). De la Turquie en Asie; 183-207, στη σελ. 194-195.
[←183]
Pierre Duval, La Turquie en Asie στη Géographie universelle (1676).
[←184]
R. Forster, “Geographical Dissertation”, στο The Whole Works of Xenophon, translated by Ashley Cooper, Spelman, Smith, Fielding and others (Φιλαδέλφεια 1843) 259-280, στη σελ. 270.
[←185]
Guillaume de Lisle (1701), Turquie, Arabie, Perse. The David Ramsey Map Collection στο davidrumsey.com.
[←186]
Πρβλ. Πτολ. Γεωγρ. 5.6.8 και πιο πάνω υποσημείωση.
[←187]
“Détermination géographique de la situation et de l’étendue des pays traversés par le jeune Cyrus dans son expédition contre son frère Artaxercès, et par les dix mille Grecs dans leur retraite”; par M. Delisle. Mémoires de l’Académie royale des sciences pour 1721 (Παρίσι 1723), 56-68 και χάρτης.
[←188]
Delisle, “Détermination géographique”, 56.
[←189]
Delisle, “Détermination géographique”, 65.
[←190]
Guillaume de Lisle (1723), Retraite des Dix Mille Tabula. The David Ramsey Map Collection (davidrumsey.com).
[←191]
Guillaume de Lisle (1731), Alexandri Magni Imperium et Expeditio. The David Ramsey Map Collection (davidrumsey.com).
[←192]
Vivien de Saint-Martin, Description historique et géographique de l’Asie Mineure, II (Παρίσι, 1852) 751.
[←193]
Εδώ τα αποσπάσματα τού Ντανβίλ είναι από το Géographie ancienne abrégée, par M. d’Anville, Nouvelle Edition (Παρίσι 1769), 117. Το ίδιο βιβλίο υπάρχει και στα αγγλικά ως Compendium of Ancient Geography by Monsieur D’Anville; translated from the French, I (Λονδίνο 1791) 356-357.
[←194]
D’Anville, ό. π.
[←195]
Jean Baptiste Bourguignon d’ Anville (1764), Orbis Romani, pars Orientalis.
[←196]
Jean Baptiste Bourguignon d’ Anville (1794), Turkey in Asia.
[←197]
Dictionnaire historique, géographique, philologique et critique pour servir d’annotations a l’Histoire d’Arménie. Στο Moïse de Khorène, Histoire d’Arménie, II (Παρίσι 1841) 75.
[←198]
Coup d’Oeil sur l’Arménie ou Géographie Sommaire précis de l’Histoire d’Arménie. Στο Moïse de Khorène, Histoire d’Arménie, II (Παρίσι 1841) 6.
[←199]
F. Weissbach στη Realencyclopädie der Classischen Altertumswissenschaft (RE) VI.1 1907, 1195-1215.
[←200]
RE, VI.1, 1198, στήλες 60 κ.ε.
[←201]
RE, VI.1, 1199, στήλες 8 κ.ε.
[←202]
RE, VI.1, 1198, στήλες 18 κ.ε.
[←203]
Rennell, Illustrations: σελ. 207 σημείωση.
[←204]
Rennell, Illustrations: σελ. 211.
[←205]
Kinneir, Journey (1818).
[←206]
Η Λιζ (Leese στον Kinneir και Liz στο Lendle, Kommentar) μετονομάστηκε σε Ερέντεπε μετά το 1928. Πρβλ. Index Anatolicus, Erentepe-Bulanık-Muş.
[←207]
Brant και Glascott, “Notes of a Journey”: 345–349. Pollington, “Notes on a Journey”: 445–447. The Penny Cyclopædia 25: 472. Lynch, Armenia, II: 175–176.
[←208]
Brant and Glascott, “Notes of a Journey”: 349.
[←209]
Aaron Arrowsmith (1813), Map of the Countries lying between the Euphrates and Indus. Χάρτης από το βιβλίο John Macdonald Kinneir, A Geographical Memoir of the Persian Empire, accompanied by a Map (Λονδίνο 1813).
[←210]
Οι δύο ποταμοί πριν από τη συμβολή έχουν μήκη περίπου 650 και 450 χλμ αντίστοιχα. Πρβλ. Matthias Finger κ.α. (επιμ.), The Multi-Governance of Water: Four Case Studies (Νέα Υόρκη 2006) 103.
[←211]
Bunbury 1879: I: 353 και σημ. 1.
[←212]
Tozer, Turkish Armenia: 207 σημ. 1.
[←213]
Smith, Missionary Researches: 55.
[←214]
Mack Chahin, The Kingdom of Armenia (Άμπινγκτον 2001) 45-46.
[←215]
Saint-Martin, Mémoires: I, 42.
[←216]
Saint-Martin, Mémoires: I, 45-46.
[←217]
Saint-Martin, Mémoires: I, 46 σημ. 3: “Schamir, chap. VI, p. 134. Djihan-numa, p. 426, 427.”
[←218]
Πρβλ. A General Bibliographical Dictionary from the German of Frederic Adolphus Ebert, IV (Οξφόρδη 1837), 1675.
[←219]
Saint-Martin, Mémoires: II, 56-176.
[←220]
Saint-Martin, Mémoires: I, 34 σημ. 1.
[←221]
Φυλλάδιο Φωτιστής (Illuminator), Αρμενική Αποστολική Εκκλησία Φιλαδέλφειας Άγιου Γρηγόριου τού Φωτιστή, Ιούλιος-Αύγουστος 2012, σελ. 6: «Ο πρωτοπόρος τής αρμενικής τυπογραφίας στην Ινδία ήταν ο Σαχαμίρ Σαχαμιριάν [ο Σαμίρ τού Σεν Μαρτέν] ο οποίος, μαζί με τον γιο του Αγκόπ, άνοιξε εκδοτικό οίκο στο Μαντράς το 1772. Το πρώτο βιβλίο που τύπωσε ήταν πολιτικού χαρακτήρα,… ονομαζόμενο “Νέο Φυλλάδιο που ονομάζεται Παρότρυνση” (Nor Tetrag vor Gochi Hortorag)». Το άρθρο περιλαμβάνει επίσης φωτογραφία τής πρώτης σελίδας τής “Παρότρυνσης” τού Σαμίρ στα αρμενικά.
[←222]
Η Géographie du Vartabied Vartan (1721) είναι διαθέσιμη, επειδή μεταφράστηκε και δημοσιεύτηκε στο Saint-Martin, Mémoires: II, 407-453.
[←223]
Saint-Martin, M é moires: I, 50.
[←224]
Ο πρώτος στο Saint-Martin, Mémoires: I, 46, υπήρξε η αφετηρία αυτής τής εξέτασης.
[←225]
Η μόνη παραπομπή στο όρος Ντζαχτζέ (Dzaghgé) στο Ευρετήριο τού Σεν Μαρτέν (II, 497) είναι στο πιο πάνω κείμενο (I, 50).
[←226]
Το Τζαγκόντν (Dzaghgodn) ήταν καντόνι στην επαρχία τού Αραράτ (Ararad) σύμφωνα με τη Γεωγραφία τού Vartabied Vartan (1721) στο Saint-Martin, Mémoires: II, 367.
[←227]
Saint–Martin, Mémoires: I, 50-51.
[←228]
Η Penny Cyclopædia, 25: 471B αναφέρει την ένωση τού Μουράτ με τον ποταμό Τσαρμπουχούρ «περίπου στο γεωγρ. πλάτος 39o βόρειο και γεωγρ. μήκος 41o30’ ανατολικό».
[←229]
Saint-Martin, Mémoires: I, 50-51 σημ.1: Jean Patr. Hist. d’Arm. ch. 8, p. 55. (ms. Arm. no. 91). Voy. ci-après la Géographie de Vartan. Djihan-numa, p 426, 427.
[←230]
Histoire d’Arménie, par le patriarche Jean VI, dit Jean Catholicos, traduite de l’arménien en français par M. J. Saint-Martin; ouvrage posthume (Παρίσι, 1841).
[←231]
Histoire d’Arménie, par le patriarche Jean VI, σελ. 29.
[←232]
Η παραπομπή στο Osgik’h στο Ευρετήριο (II, 510) τού Σεν Μαρτέν είναι στη Γεωγραφία τού Βαρταμπιέντ Βαρτάν (1721), στο Saint-Martin, Mémoires: II, 435, όπου ονομάζεται Saint-Oski.
[←233]
Géographie Attribuée a Moyse de Khoren, στο Saint-Martin, Mémoires: II, 319-377, στη σελ. 361.
[←234]
Πρβλ. Adontz 1908: 210 για Malazgirt (Mazgirt, Manazkert) και Manazkert (Manzikert, Malazgirt).
[←235]
Σύμφωνα με την Encyclopaedia of Islam, Δεύτερη Έκδοση (Λάιντεν 1960-2005).
[←236]
Τα σύνορα αυτών των επαρχιών στον Χάρτη 8.16 πάρθηκαν από χάρτη στα αρμενικά τής Αρμενικής Σοβιετικής Εγκυκλοπαίδειας (1976), που στο παρελθόν ήταν διαθέσιμος στο rbedrosian.com και αργότερα στο attalus.org/armenian.
[←237]
Σύμφωνα με τη Géographie Attribuée à Moyse de Khoren στο Saint-Martin, Mémoires: II, 319-377, στη σελ. 361. Οι μέσα σε παρενθέσεις περιγραφές των επαρχιών προέρχονται από τον Sinclair 1989, II.
[←238]
Βλέπε Georgii Cyprii descriptio orbis Romani (Λειψία 1890) 49.
[←239]
Saint-Martin, Mémoires: I, 51.
[←240]
Saint-Martin, Fragments d’une Histoire des Arsacides, I (Παρίσι 1850) 138.
[←241]
Τα Ογναγκάν, Μέγντι, Μεγρακέντ και Αλντζάν δεν βρέθηκαν σε κανένα από τα αρμενικά κείμενα που περιλαμβάνονται στους δύο τόμους τού Saint-Martin. Μάλιστα τα Ογναγκάν και Αλντζάν δεν υπάρχουν ούτε στο Ευρετήριό του, ενώ η μόνη παραπομπή στο Ευρετήριο (II, 508) στα Μέγντι και Μεγρακέντ είναι στη σελίδα τού παραπάνω αποσπάσματος.
[←242]
Saint-Martin, Mémoires: I, 51-52.
[←243]
Για τα Μαμουσέγ και Μαμούς δεν υπάρχει παραπομπή. Η μόνη παραπομπή τού Ευρετηρίου (II, 507) τού Saint-Martin είναι στη σελίδα τού πιο πάνω αποσπάσματος (I, 52).
[←244]
Saint-Martin, Mémoires: I, 52.
[←245]
Saint-Martin, Mémoires: I, 171.
[←246]
Saint-Martin, Mémoires: ΙI, 435.
[←247]
Saint-Martin, Mémoires: ΙI, 435.
[←248]
Για τη σταδιοδρομία τού Ορόντα βλέπε R. D. Wilkinson, “Orontes, Son of Artasyras”, Revue des études arméniennes (VII, 1970) 445-50 και M. J. Osborne, “Orontes”, Historia (22, 1973) 515—51.
[←249]
Ο προσδιορισμός των ημερομηνιών εξετάζεται στο Κεφάλαιο 5 (Paradeisopoulos 2013).
[←250]
Σύμφωνα με τον Schachner 2008: 414, Χάρτης 5, το σημείο διέλευσης τού Κεντρίτη ήταν 2 χλμ βόρεια τού Τσάττεπε (Çattepe). Η απόσταση από το σημείο διέλευσης μέχρι τη Σιρτ είναι 31 χλμ, δηλαδή 5,4 παρασάγγες με 5,768 χλμ ανά παρασάγγη. Πρβλ. Paradeisopoulos 2013: 655.
[←251]
Layard 1853: 32-34. Πρβλ. Paradeisopoulos 2013: 655.
[←252]
Kinneir, Journey: 393-407.
[←253]
Index Anatolicus, Çeltikli-Bitlis.
[←254]
Index Anatolicus, Dikme-Bitlis.
[←255]
Index Anatolicus, Gözlüce-Şirvan-Siirt.
[←256]
Index Anatolicus, Karaca-Şirvan-Siirt.
[←257]
Index Anatolicus, Soğanlı-Şirvan-Siirt.
[←258]
Index Anatolicus, Kapılı-Şirvan-Siirt.
[←259]
Η απόσταση μεταξύ Μπιτλίς και Μους είναι 14,4 παρασάγγες (83 χλμ). Πρβλ. Paradeisopoulos 2013: 655.
[←260]
Συχνά ο Τιρίβαζος θεωρείται υφιστάμενος τού Ορόντα, ο οποίος ήταν σατράπης όλης τής Αρμενίας. Πρβλ. Bruno Jacobs, Die Satrapienverwaltung im Perserreich zur Zeit Darius’ III. Beihefte zum Tübinger Atlas des Vorderen Orients. (Βισμπάντεν 1994). Επίσης τού ιδίου Achaemenid satrapies (στο iranica.com).
[←261]
Boucher, L’Anabase. Lehmann-Haupt 1931. Manfredi, La Strada. Lendle, Kommentar, κλπ.
[←262]
Bruno Jacobs, “Achaemenid Satrapies, the administrative units of the Achaemenid Empire”, Encyclopædia Iranica (στo iranicaonline.org).
[←263]
Jacobs, ό. π.
[←264]
W. Hazlitt, Classical Gazeteer, Dictionary of Ancient Geography, Sacred and Profane (Λονδίνο 1851) 51.
[←265]
Απόσπασμα από τον χάρτη τού H. Kiepert, Asia Citerior (στο davidrumsey.com).
[←266]
Paradeisopoulos 2014: 230-231 σημ. 38.
[←267]
Lynch, Armenia, II: 175–176.
[←268]
W.F. Ainsworth, Travels and Researches in Asia Minor, Mesopotamia, Chaldea, and Armenia (Λονδίνο 1842), II, 383.
[←269]
Η απόσταση τής γέφυρας Σουλούχ από τη Μους είναι 15 χλμ επί τού χάρτη.
[←270]
Περίπου 160 μέτρων.
[←271]
Τώρα ονομάζεται Σενομπά (Index Anatolicus-Şenoba köy–Muş). Βρίσκεται 4 χλμ βόρεια τής γέφυρας Σουλούχ. Για να κατανοηθεί ο λόγος για τον οποίο οι περιηγητές, ενώ πέρασαν τον Μουράτ από αυτή τη γέφυρα, βρέθηκαν στο Κιράβι πάλι δίπλα στον ποταμό, βλέπε τη θέση τού Κιράβι στον Χάρτη 6.7 τού Κεφαλαίου 6.
[←272]
Σύμφωνα με τον Lendle, Kommentar: 229 είναι απίθανο ότι ο Τιρίβαζος προγραμμάτιζε πραγματικά επίθεση κατά των Ελλλήνων. Πρβλ. Aνάβ. 4.4.21.
[←273]
Aνάβ. 4.5.1: συσκευασάμενοι δ᾽ εὐθὺς ἐπορεύοντο διὰ χιόνος πολλῆς ἡγεμόνας ἔχοντες πολλούς.
[←274]
Paradeisopoulos 2013: 655-659, 2014: 227-234 και κεφάλαια 5 και 6 αυτού τού βιβλίου.
[←275]
Πρβλ. Paradeisopoulos, 2013: Χάρτη 2 (669) και Paradeisopoulos 2014: Χάρτη 3 (227), Χάρτη 4 (229), Χάρτη 5 (233).
[←276]
Έχουμε προτείνει 27 Φεβρουαρίου 400: Paradeisopoulos 2013: 659.